Hoe ik ‘mijn’ kookboek van Jelena Molochovets weer tegenkwam bij De vrouwen van Lazar

(Eerste publicatie: 22-5-2012)

Jelena Molochovets

Zit ik nietsvermoedend te lezen in Marina Stepnova’s Zhensjtsjiny Lazarja (De vrouwen van Lazar), wie kom ik daar tegen? Jelena Molochovets!

Eind jaren negentig bracht ik behoorlijk wat tijd door met Jelena. Ik had haar ontdekt in Russische tijdschriften, die haar 19de eeuwse kookboek Podarok molodym chozajkam (Geschenk voor jonge huisvrouwen) af en toe – en altijd met smaak – citeerden. Ik dacht: als ik dat boek nog eens in handen krijg, schrijf ik er een artikel over. Ik kreeg het in handen, trof het aan in de catalogus van een Utrechts veilinghuis – ik was de enige bieder. Toen ik Jelena’s kleurrijke kookboek doorbladerde, begreep ik: dit wordt geen artikel, dit wordt een boek.

Ik schreef het samen met Anne Scheepmaker, toen nog culinair journaliste van NRC-Handelsblad. Zij selecteerde en hergroepeerde de recepten, ik schreef bij elk hoofdstuk een inleiding. En ik probeerde het leven van Jelena te reconstrueren. Iedereen in Rusland kende haar naam, citeerde graag uit haar kookboek (doorgaans fout), maar wie ze eigenlijk was, waar ze vandaan kwam en hoe ze aan haar einde was gekomen – niemand die het wist.

Ik stuitte op haar dossier uit het Smolny-instituut voor Adellijke Meisjes in Sint-Petersburg, viste uit een kerkhofadministratie haar begrafenisdatum (15 december 1918)  op en vond verder genoeg voor een apart hoofdstuk over haar leven. In een Russische vertaling van mijn oude docente Aida Frantsevna Smirnova belandde dat ene hoofdstuk in het literaire Petersburgse tijdschrift Zvezda. Op dat laatste ben ik eigenlijk trotser dan op het hele boek.

De vrouwen van Lazar – daar wilde ik dit stukje over schrijven – is geen slecht boek. Een familiekroniek zoals die ook geschreven worden door Ljoedmila Oelitskaja en Jelena Katisjonok – maar toch minder. Het verhaal mag er zijn, de wendingen van het plot voeren je door bijna de complete 20ste eeuw. De stijl – op elke pagina minstens twee stevige beeldspraken - gaat echter gaandeweg vermoeien. Tegen het einde wordt het ook wat ongeloofwaardig; Lidija, een piepjonge ballerina die op het punt staat door te breken, doet een zelfmoordpoging, maar wordt op het nippertje gered door haar kersverse echtgenoot, van wie ze eigenlijk niet hield, maar nu natuurlijk wel, en ze blijkt ook al van hem in verwachting.    

Het favoriete boek van Lidija? Geschenk voor jonge huisvrouwen van Jelena Molochevets. Lidija komt niet uit een warm nest, bij Molochovets droomt ze weg, ze kent het uit haar hoofd en weet zo hoe haar eigen warme nest er later uit moet zien. Moet u De vrouwen van Lazar lezen? Als u een hechte band hebt met Jelena Molochovets of houdt van familiekronieken met een Assepoester-inslag, zeker doen. Zo niet, mwah. 

(Een overzichtje van Russische recensies vindt u hier.)

Andere Tijden Sport over de EK-finale van 1988, gezien door Russische ogen

(Eerste publicatie: 17-5-2012)

“Ja, dit is een goed stel hoor!” Het zijn de legendarische woorden van Theo Reitsma over het Nederlands elftal, na de gewonnen EK-finale van 1988 tegen de Sovjetunie. Boven ziet u de elf tegenstanders van Oranje in die wedstrijd, met het Sovjet-embleem en CCCP trots  op de borst. En ook dat was een goed stel.

Overtuigt u zich daar nog eens van in de uitzending van 7 juni van Andere Tijden Sport (Ned1, 22.10 uur), die geheel gewijd is aan de EK-finale van 1988. Het verhaal wordt nu, 24 jaar later, verteld door Russische ogen.

De afgelopen weken ben ik druk met dat Sovjet-stel in de weer geweest. Ter vertaling kreeg ik door programmamaker Thomas Blom interviews toegestuurd met die prachtige doelman Rinat Dasajev, met Chidijatoelin (op de foto naast Dasajev), met Litovtsjenko (zittend, rechts) en Belanov (zittend, tweede van links). Natuurlijk Belanov, die, gezeten op een bankje in Odessa, nog eens uitlegt wat er misging bij zijn strafschop. Ook werd gesproken met Michailitsjenko (staande rechts), maar dat gebeurde met een simultaan-vertaling, daar was mijn hulp als vertaler naderhand niet bij nodig. En o ja, bij Dinamo Kiev werd ook nog een oude assistent van de legendarische trainer Lobanovski naar zijn herinneringen gevraagd. Die had hij helaas niet meer helemaal op orde.

Wat ook niet helemaal op orde was: het oude archief van de Sovjet-televisie. Het bezoek van de Nederlandse tv-ploeg leidde tot een spannende zoektocht naar de Russische band van de EK-finale … 

Het werk aan de uitzending zit er nog lang niet op, het grote monteren is nu gaande. Ook daarbij wordt van mij nog ondersteunend werk verwacht. Bovendien staat een druk verblijf van mij in Sint-Petersburg voor de deur (ik ben op tijd terug voor de uitzending!). Wat ik maar wil zeggen: het aantal stukjes op dit weblog zal de komende weken vermoedelijk wat minder zijn dan normaal.

En Dasajev, ach, Dasajev … [filmpje is niet meer beschikbaar]

Hoe Nikita Michalkov met een tank een kerk binnenreed - en daar niets meer van wil weten

(Eerste publicatie: 14-5-2012)

Nikita Michalkov

De kerk van de Heilige Aartsengel Michaël in het Wit-Russische dorp Zembin overleefde de Tweede Wereldoorlog. Twintig jaar later werd een bestorming door één enkele Sovjet-tank, met acteur Nikita Michalkov aan het stuur, de kerk alsnog fataal.

Zembin beleefde in 1965 een paar spannende maanden. De film kwam naar het dorp! Regisseur Daniil Chrabrovitski had Zembin als decor uitgekozen voor Pereklitsjka, een film over een tankbestuurder en een astronaut. Dat er twintig jaar eerder in Zembin ook echt was gevochten, was een aardige bijkomstigheid.

De Duitsers hadden van de dorpskerk een verdedigingspunt gemaakt. Dat het gebouw er met lichte schade vanaf kwam, mag een wonder heten. Na de oorlog gebruikte de lokale kolchoz Dageraad van het Communisme de kerk als opslagplaats en dorsvloer, maar ook daar bleven de muren bij overeind. Toen kwam de mensen van de film.

Michalkov in Pereklitsjka

Een drieste aanval op de kerk door een enkele tank, dat zou het op het scherm goed doen. En waarom die kerk nabouwen, als hij er al stond. De dorpsbewoners keken verschrikt toe hoe de T-34, met de jonge, maar al bekende Michalkov aan het stuur, richting kerk reed. De botsing die volgde was geloofwaardig genoeg, maar leverde niet meer op dan een verbogen loop van het kanon. Van het scenario afwijken was geen optie. De kerk werd opgeblazen, een muur werd met bakstenen ‘hersteld’, waarna de T-34 nogmaals de kerk mocht binnenrijden, nu uiteraard met succes.

Hier kunt u de gehele film zien. U kunt zich ook beperken tot twee scènes: vanaf 1.29.00 rijdt de tank de kerk binnen, vanaf 1.39.49 rijdt hij er weer uit, waarbij en passant nog een graf en een kruis worden meegenomen (of dat wél decorstukken zijn, is niet duidelijk):

In de jaren negentig werd besloten om de kerk te herstellen. Daarmee zijn inmiddels behoorlijke vorderingen gemaakt, onder meer door financiële bijdragen van voetbalclub FC Bate Borisov en de firma Auto-onderdelen. Ook is aangeklopt bij Nikita Michalkov, inmiddels de bekendste regisseur van Rusland en een fervent aanhanger van welk regime er in het land ook aan de macht is. Enig verwijt wordt hem daarbij niet gemaakt. Zou hij geen geld willen geven, dan zou hij misschien wel zijn autoriteit kunnen aanwenden om elders fondsen los te krijgen. Nikita Michalkov heeft niet gereageerd. 

Kapitan Kengoeroe zingt over Poetin - aanstekelijk lesmateriaal voor studenten Russisch

(Eerste publicatie: 11-5-2012)

Ik was al eerder leuke liedjes tegengekomen van Kapitan Kengoeroe, maar deze is wel héél aanstekelijk – al is de tekst helemaal niet zo vrolijk. Kapitan Kengoeroe is een project van Ilja Dombrovsky, die al jaren woont en werkt in – waar anders – Nederland.

Voor leraren en studenten Russisch hebben de filmpjes bij zijn liedjes een geweldig pluspunt: de tekst loopt mee in beeld. Niks meefluiten dus, meezingen!

Voor deze keer lever ik de vertaling mee, bij de overige liedjes (zie onderaan) mag u zelf aan de slag. 

Kapitan Kengoeroe heeft een eigen site en is te volgen op Facebook.

Onze nationale leider

Onze nationale leider, onze beroemde held
Wij worden oud, terwijl we ons vergapen aan Twitter
Maar hij is eeuwig jong
De jaren vliegen snel voorbij,
Maar voor hem lijken ze niet te bestaan
Kennelijk doordat hij gewoon internet niet op gaat
Op internet heb je boze mensen
De oppositie maakt er kabaal
Daar houdt niemand van hem
Daar wordt hij snel bedroefd
Nee, dan de trouwe kijkbuis
Daar woont het gewone volk
Dat vraagt of om meer geld
Of om meer kortingen
En zonder een seconde na te denken
Geeft hun het juiste antwoord:
Jullie krijgen alles, ga alleen internet niet op.

Onze nationale leider, onze doorluchtige monarch
De bedwinger van de oligarchen, de hoofdoligarch
Wel vreemd dat er geen geld is
Om de kuilen in de wegen de repareren
Tja, vrienden zijn belangrijker dan gaten
Het geld is naar vrienden gegaan
Hij vloog met vliegtuigen, bluste de bosbrand
Heel Moskou staat te zweten in de file
Wanneer hij naar huis rijdt.
Hij slooft zich uit als een galeislaaf
Zijn hart bloedt voor het land
We moeten de VS voorbijstreven qua aantallen miljardairs

Ja, de smerissen zijn bij ons te koop
Het ambtenarenvolk is niet in toom te houden
Hij weet, dat is hetzelfde probleem: die zitten op internet
Onze nationale leider, ons stoere alfa-mannetje
Alpinekiër, duiker, biker, pianist, bijna-zanger
Heel de wereld kent hem, hij geniet eer en aanzien
Hij is gewoon zo mooi, naast hem ben ik een misbaksel
Hij heeft een miljoen aanbidsters
Ik heb er helemaal geen een.

Hij heeft 15 paleizen, mijn paleis is de toilet.
Hij wordt elk jaar jonger, ik ben allang een oude opa
En allemaal vanwege hetzelfde: hij zit niet op internet
Je kan net zo worden als hij
Daar is niks geheimzinnigs aan
Wees gewoon voorzichtig,
GA INTERNET NIET OP!

Blogger Zyalt (Ilja Varlamov) wil burgemeester worden van Omsk. "Jongeren moeten niet dromen van Moskou".

(Eerste publicatie: 2-5-2012)

Blogger Zyalt gaat naar Omsk. Hij wil daar in Siberië burgemeester worden. De Moskoviet, fotograaf, architect en een van de populairste bloggers van Rusland, heeft de voorverkiezingen onder de lokale stadsactivisten al gewonnen. Nu moet hij voor 10 mei nog 10.000 lokale handtekeningen verzamelen en dan kan hij meedoen aan de echte verkiezingen.

Zelf was Zyalt (in het dagelijks leven: Ilja Varlamov) niet op het idee gekomen, maar toen hij eenmaal was gevraagd voor de voorverkiezingen, was hij al snel enthousiast. Een politicus is hij niet, hij is vooral begaan met het lot van de Russische steden. “Ik heb de hele wereld rondgereisd en heb gezien hoe steden eruit kunnen zien. Ik heb gezien hoe de mensen daar wonen en ik zie hoe ze hier wonen. Ik heb het over alle steden, ook Moskou.”

Varlamov publiceert als blogger Zyalt regelmatig mooie fotoverslagen van zijn reizen (hij was onder meer in Amersfoort en Utrecht). Wat hij in het buitenland zag inspireerde hem tot een 10-stappenplan, eigenlijk bedoeld voor Moskou, maar volgens hem ook prima toepasbaar op provinciesteden als Omsk (1.1 miljoen inwoners, 2236 km van Moskou). “Ik ben geen politicus, ik ben een maatschappelijk activist. Ik wil steden veranderen. Ik wil dat jongeren er niet van dromen om naar Moskou of Sint-Petersburg te vertrekken. Ik vind het verschrikkelijk dat de mensen in Omsk in een stad moeten leven die niets dan treurigheid en neerslachtigheid oproept.”

Er valt in Omsk inderdaad wel het een en ander te doen.

De tien stappen van Varlamov zijn vrij basaal: een net van sneltrams, fietspaden, plassen en modder weg (“je moet elk jaargetijde een witte broek aan kunnen”), aangenaam straatmeubilair, binnenplaatsen waar je kan spelen.

“Ik wil dat er een roep om veranderingen komt. Dat de mensen niet langer over vieze straten willen lopen en in roestige metalen bakken willen rijden, die ze trams noemen. Het is voor mij erg belangrijk om in de hoofden van de inwoners van Omsk een graantje twijfel te zaaien. Zodat ze op het idee komen dat hun stad een heel andere kan worden. Als er een plas ligt, denken de mensen: het is voorjaar, en niet: de weg is kapot. Die blik op de wereld wil ik dolgraag veranderen. Al maak ik maar een begin. De omgeving waarin wij leven, werkt erg op ons in. Mensen worden onvriendelijk, in zichzelf gekeerd, omdat de steden waarin ze gedwongen zijn te wonen, depressief zijn. Burgers worden passief, ze geloven niet dat veranderingen mogelijk zijn. Ik wil dat moeras heel graag in beweging krijgen.” 

De registratie van kandidaat Varlamov in Omsk

Wordt hopelijk vervolgd.

Update: wordt helaas niet vervolgd. Varlamov heeft zich teruggetrokken, omdat duidelijk is dat hij het noodzakelijke aantal handtekeningen niet gaat halen.

De film De jaren nul (Нулевые): waarom goed opgeleide Russen het vertrouwen in de overheid voorgoed hebben verloren

(Eerste publicatie: 30-4-2012)

De jaren nul maakt de balans op van de eerste tien jaar van deze eeuw. De film maakt pijnlijk helder waarom een groot deel van de beter opgeleide Russen hun vertrouwen in het huidige regime volledig hebben verloren en waarom zo velen van hen het land verlaten. (Zodra ik een ondertitelde versie tegenkom, plaats ik die hierboven.) 

“De meeste inwoners van Rusland zijn van mening dat niets in ons land van hen afhangt. Mijn eigen leven, dat krijg ik op de een of ander manier wel op orde, denken de mensen. Maar het dorp, de stad, laat staan het land, nee, dat niet. Dat moet de overheid zelf maar doen. Nou goed, denkt de overheid, dank je wel.” (3.30).

De overheid profiteert optimaal van het maatschappelijke contract van de afgelopen jaren: wij laten jullie leven, jullie laten ons roven. Voor het enorme leger overheidsdienaren is Rusland, in de woorden van tv-journalist Leonid Parfjonv, niet meer dan een territorium waar ze geld kunnen binnenhalen, waarvan ze op een andere plek goed kunnen leven (1.01.25 en 1.11.30).  

Een jonge zakenman, geëmigreerd naar Thailand omdat normaal zakendoen in Rusland hem onmogelijk werd gemaakt, legt uit waarom hij niet zal terugkeren naar Rusland, zelfs als premier/president Poetin plots zou verdwijnen. “Ik heb al te veel gewacht tot er iets verbetert. Het is zonde van m’n tijd.” (114.16).

Sterk is de manier waarop de censuur bij tv-station NTV wordt belicht (vanaf 41.46). Ook is het boeiend om – her en der in de film - Julia Ioffe van The New Yorker aan het werk te zien

Maar het sterkste deel van De jaren nul zit aan het einde. Er worden fragmenten getoond van de film Zo kan je niet leven (Так жить нельзя) van Stanislav Govoroechin uit 1990. De film was een harde aanklacht tegen het Sovjet-regime en maakte duidelijk dat veranderingen niet konden uitblijven.

De commentaarstem uit die film wordt onder beelden gezet van het huidige Rusland. “We klagen dat ze geen eerbied voor ons hebben. Maar waarom zouden ze eerbied voor ons moeten hebben? Kijk eens in wat voor toestand wij ons land voor hen achterlaten. (…) Ze geloven onze beloften niet. Nee, ze kunnen niet wachten. (…) De jeugd moet zien dat het leven van een eerlijk iemand beter wordt. Voorlopig zien ze het omgekeerde. De ervaring van hun ouders toont het tegenovergestelde: van eerlijk werken kan je niet leven.”  (vanaf 1.14.56)

Regisseur Govoroechin is inmiddels volledig ingekapseld door het huidige regime. Hij was het hoofd van de verkiezingsstaf van presidentskandidaat Vladimir Poetin… 

EXPO 1958: het Sovjet-paviljoen met Lenin, de Spoetnik en een quiz. - 3

(Eerste publicatie: 27-4-2012

De USSR zette in de jaren na de dood van Stalin voorzichtig de deuren open naar het buitenland. De aanwezigheid in Brussel was daar een voorbeeld van. In het Sovjet-paviljoen werkte een ploeg van de Russische tv. Dat was een première, het was de eerste tv-ploeg (творческая группа) die naar het buitenland werd gestuurd. Een van de leden van die groep, een zekere L. Gloechovskaja, schreef er jaren later een artikel over.  

De Moskouse tv-lui waren uiteraard zeer geïnteresseerd in de werkwijze van hun Westerse collega’s. Wat hun in België vooral opviel was de horizontale programmering, het vrijwel ontbreken van rechtstreekse uitzendingen uit theaters en de overheersende rol van het gesproken woord in de vorm van interviews, gesprekken, discussies, persconferenties en spelletjes.

De ploeg werd geacht om in het paviljoen dagelijks tussen 10.00 en 19.00 uur een uitzending te verzorgen. Handig daarbij was dat men ruim in de informatieve films over de USSR zat, die in de maanden voorafgaand aan de reis naar Brussel in urenlange sessies waren geselecteerd. Ter plekke werd besloten om toch ook wat meer leven in de brouwerij te brengen en daarbij werd het voorbeeld van de Belgische tv gevolgd. Er kwam een quiz, waarvoor de bezoekers aan het Sovjet-paviljoen zich konden aanmelden.

De vragen waren van het type: Naar wie is het internationaal muziekconcours in Moskou vernoemd waarbij de Belgische koningin Elisabeth aanwezig was? (Tsjaikovski). Welk boek is dit, uitgegeven in elf talen van de Sovjetunie, in een oplage van twee miljoen? (Tijl Uilenspiegel). De winnaars kregen Russische lakdoosjes, porseleinen beeldjes en postzegelalbums.

De tv-ploeg verzorgde ook regelmatig uitzendingen vanaf de EXPO bestemd voor het thuisfront. Gloechovskaja: “Wij waren het prototype van de toekomstige correspondentenposten.”

Behalve veel filmmateriaal beschikte men in het Sovjet-paviljoen ook over geschreven informatie: allerlei folders, brochures en boekjes over het leven in de Sovjetunie. Dat moeten er stapels zijn geweest, nog steeds zijn ze te vinden op rommelmarkten in heel België.

(De twee eerdere stukjes over het Sovjet-paviljoen in Brussel vindt u hier en hier.) 

Update: hieronder een een filmpje dat in 2013 op YouTube werd gezet, met tussen 2.36-3.55 uitgebreid aandacht voor het Sovjet-paviljoen. Met prachtige autos.

Beetje spelevaren op een ijsschots in de Neva... Daar zijn die dingen niet voor!

(Eerste publicatie: 24-4-2012)

We onderbreken de kleine serie over het Russische paviljoen op de EXPO 1958 even voor een klein berichtje uit Sint-Petersburg.

Hij was op die schots gestapt en dacht: ik maak even een rondje. Leuke vraag op 1.25: "Hulp nodig?!"

Dan denk je: hoe dom kan je zijn? Maar dat valt nog best mee, want hij had wel mooi z'n telefoon even aan iemand anders gegeven. Koud water? "Ik zwem wel vaker in koud water".  

Ik sta op die kade aan de Neva trouwens zelf vaak genoeg te kijken, zo maar, naar de rivier. Prachtig uitzicht. Maar ja, dat is dan in de zomer, dan heb je zoiets niet.

EXPO 1958: het Sovjet-paviljoen met Lenin, de Spoetnik en een quiz voor de bezoekers. - 2

(Eerste publicatie: 21-4-2012)

De Wereldtentoonstelling in Brussel (EXPO 1958) trok tussen 17 april en 19 oktober meer dan 41 miljoen bezoekers. Het paviljoen van de USSR, dat gesloten imperium dat een jaar eerder indruk had gemaakt met de lancering van de Spoetnik, was een van de trekpleisters.

In het paviljoen was dan ook heel wat te bewonderen. Natuurlijk een model van de Spoetnik, van de gestroomlijnde Tu-114 (het grootste passagierstoestel uit die tijd), visitekaartjes van de auto-industrie, het Loezjniki stadion, de eerste atoomijsbreker ter wereld, het gebouw van de Moskouse universiteit, en dat alles tegen die weinig gestroomlijnde achtergrond van een arbeider, een boerin en Lenin.

(Deze twee prachtige foto's heb ik niet kunnen terugvinden op groter formaat. Mocht iemand dat wel lukken, ik houd me aanbevolen.)

En vooral: wat is er toch geworden van de kolchozboerin, die in Brussel nog zo’n stevig paar vormde met haar arbeider ter linkerzijde van de trap? Waar die arbeider is beland, dat weet ik. Hij heeft in 1959 nog dienst gedaan tijdens een Sovjet-tentoonsteling in New York, verhuisde via de VDNCh (de permanente Tentoonstelling van economische verworvenheden in Moskou) naar de depots van de kunstenaarsbond om in 1967 te worden geschonken aan de metaalfabriek MMK in Magnitogorsk. Daar was hij ook geen blijvertje; in 1970 kwam hij terecht op het stationsplein van de stad.

Maar waar is nou die kolchozboerin?! Ik weet het niet. Het is een werk van A. Zelenski, mocht u haar vinden, laat het me weten. Dan beginnen we een actiegroep om haar voor het station van Magnitogorsk te verenigingen met haar arbeider. (Waar die Lenin – beeldhouwer M. Manizer- tegenwoordig staat, mag u me ook laten weten, maar dat interesseert me gek genoeg een stuk minder.)

Deel 1 vindt u hier, deel 3 hier.