Constructivisme in de USSR: hoeveel gebouwen zijn er in de vorm van een hamer en sikkel?

(Eerste publicatie: 2-11-2010)

The Guardian publiceerde onlangs een artikel over bedreigde architectuur in Samara. Het ging vooral over de houten huizen van de stad, maar ook een aantal bouwwerken uit het Sovjet-constructivisme zijn dringend aan restauratie toe. Zo ook de fabriekskantine van architect Jekaterina Maksimova, gebouwd in de vorm van hét Sovjet-symbool, de hamer en sikkel.

Ik zag de foto en vroeg me meteen af: hoeveel gebouwen in de vorm van een hamer en sikkel telt de voormalige USSR? Ik ging op zoek, rekende onderweg af met een stadsmythe uit Sint-Petersburg en kwam uiteindelijk terecht bij - ik kan het ook niet helpen – mijn geliefde FC Zenit.

Ooit schreef ik een klein stukje voor de gids In Your Pocket over de Petersburgse wijk tussen de metrostations Narvskaja en Avtovo. Daar konden architecten in de jaren twintig en dertig hun constructivistische ideeën verwezenlijken. Heel wijs schreef ik: The school in the shape of a hammer and a sickle (Ploshad Stachek 5) deserves to be on anyone’s preservation list…

Ik zette de school uiteraard op mijn lijst van Sovjet-gebouwen in de vorm van een hamer en sikkel, die nu meteen al – nog zonder enig zoekwerk – twee gebouwen telde! Maar helaas, al snel moest ik de school weer schrappen. Een beetje als een schilderij dat toch geen echte Rembrandt blijkt te zijn. Dit is het gebouw, uit 1927, van architect Aleksandr Nikolski (1884-1953):

Menig gids (In Your Pocket, bijvoorbeeld) meldt onchalent, als vaststaand feit, dat de school gebouwd is in de vorm van een hamer en een sikkel… Maar ik keek eens aandachtig naar bovenstaande plattegrond en dacht hetzelfde als u: hamer en sikkel? Nergens vond ik de bevestiging dat architect Nikolski bij zijn ontwerp dat Sovjet-symbool voor ogen had gehad. Serieuze architectuur-sites zeggen hooguit dat zijn schoolgebouw doet denken aan een hamer en sikkel… Waarmee deze aardige stadsmythe mij wel ontzenuwd lijkt.

Een ander gebouw in de vorm van een hamer en sikkel heb ik nog niet gevonden, mijn mooie lijst telt vooralsnog alleen die bedrijfskantine in Samara. Wel kwam ik nog wat aardigs tegen over architect Nikolski. Hij specialiseerde zich gaandeweg in sportcomplexen. En laat hij nou één van de ontwerpers zijn van het stadion waar FC Zenit (toen nog Stalinets geheten) zijn eerste wedstrijden speelde! Van het stadion, met de prachtige naam Rode Sportieve Internationale, rest helaas nog slechts één bouwvallige tribune.

Nikolski was ook één van de ontwerpers van het grote Kirov-stadion uit 1950, waar Dick Advocaat zijn eerste thuisduel als trainer van Zenit meemaakte. Advocaat is niet meer de trainer van Zenit en het Kirov-stadion is gesloopt. Het moest wijken voor de nog in aanbouw zijnde nieuwe thuishaven van de club. Hieronder een model van het oude stadion:

De USSR uitgelegd aan kinderen. Met lego.

De afgelopen dagen was er veel aandacht op dit weblog voor de wijze waarop de Sovjetunie in de literatuur gestalte heeft gekregen. Een leuke aanvulling daarop: een filmpje waarin de Sovjetunie wordt uitgelegd aan kinderen. Met een soort lego en boeiend commentaar. (Helaas alleen in het Russisch).

Welke boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie? U mag het zeggen - 3

(Eerste publicatie: 3-8-2010)

Voorlopig even mijn laatste stukje naar aanleiding van de vraag hierboven, die tot op heden veertien lijstjes opleverde.

Het aardigste lijstje vind ik dat van Ad van de Staaij. Het is afwisselend en daarnaast vertuigend gemotiveerd:

1) Platonov’s Tsjevengoer geeft volgens mij een goede indruk van hoe de bolsjewistische ideeën in de Russische praktijk werden gebracht, ik vind dit nog steeds een van de meest inspirerende boeken. Niet alleen vanwege de beschrijving en taal, maar vooral vanwege de reeks vragen die het oproept over de landing van Hegel op het ongeletterde Russische platteland, de naieve bureaucratische ambities en de gehaaide Russische boeren, utopische fantasie en orthodoxe verlossingswanen enz.

2) Grossmann’s Alles Stroomt schetst volgens mij goed hoe wat het communisme na 40 jaar gedaan heeft voor de menselijke relaties in Rusland

3) Alezjkovski’s Kangoeroe (in de schitterende vertaling van Aai Prins) is de combinatie tussen Kafka en Celine die het kenmerk is van de sovjetverbastering van het Russisch, ik heb de aanbeveling van Brodsky in Less than one gevolgd. Hoewel zwaar overdreven levert het voor de goede verstaander een hele reeks herkenningen op en ook weer veel vragen over hoe dat krankzinnige systeem kon ontstaan en voortbestaan

4) Zosjtsjenko’s korte verhalen omdat die de zachtmoedige en ironische kant van het Russische leven laten zien, zoals dat ook gewoon doorgaat na de revolutie

5) Nadezjda Mandelstam’s Memoires als schets van het leven van de intelligentsia

Twee andere lijstjes vallen op doordat er titels op staan van vóór 1917. Ze zijn van Paul van der Woerd (hij noemt Gogol en Dostojevski) en Sander Fain (Saltykov-Sjtsjedrin, Leskov). Volgens beiden dient men naar het oude Rusland te kijken om de USSR te kunnen begrijpen. Sander: If you want to understand the USSR better, go “back to the roots” and read the 19-th century literature: M.Saltykow-Sjtsjedrin (“The History of a Town Glupov” and his fairy tails) and N.Leskow (“De Linkshandige”/Levsha). Both books are easy to read and you'll really enjoy the reading. The 20-th century added several new chapters to the M.Saltykow's book that are easier to understand knowing the beginning”.

Ik zou de inzendingen nog uit andere invalshoeken kunnen beschrijven (schrijvers waar ik nooit van gehoord had / boeken die ik moet (her)lezen / boeken die ik zeker níet zal herlezen), maar dat voert wat ver.

Ik beperk me, ter afsluiting, tot mijn eigen lijstje:

Anna Achmatova – Requiem. “Kunt u dit beschrijven? En ik zei: - Ja, dat kan ik”.

Marius Broekmeyer – Het verdriet van Rusland. Magnum Opus van eminente Ruslandkenner. Een portret van het Russische platteland, gebaseerd op openbare literaire en journalistieke Sovjet-bronnen.

Lidija Ginzburg – Krutoi Marsjrut. Alleen al vanwege de beschrijving van het gevangenentransport per (in Nederland gebouwd) vrachtschip.

Klaus Mehnert – Über die Russen heute. Invoelend portret van de Sovjetburger als literatuurlezer.

Vladimir Vojnovitsj – Avtoportret. Van herder, meubelmaker, zweefvlieger in de buitengewesten, tot bouwvakker, baanvakwerker, schrijver in Moskou. Dissident, emigrant, remigrant.

Lijstjes kunnen nog steeds opgestuurd worden. Zodra ik er 25 binnen heb, maak ik een nieuw overzichtje. De spelregels voor inzendingen staan hier. Een eerder overzichtje staat hier.

Welke boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie? U mag het zeggen - 2

(Eerste publicatie: 1 -8-2010)

Anderhalve week geleden stelde ik bovenstaande vraag met het verzoek om lijstjes (maximaal vijf titels) op te sturen. Ik ontving er tot nu toe twaalf, genoeg voor een eerste overzichtje. Een paar cijfers:

In totaal werden 37 schrijvers genoemd en 45 boeken. Drie schrijvers werden drie keer genoemd: Michaïl Boelgakov, Vasili Grossman en Aleksandr Solzjenitsyn. Acht schrijvers kwamen twee keer voor: Anna Achmatova,, Vladimir Majakovski, Nadjezjda Mandelstam, Klaus Mehnert, Andrej Platonov, Anatoli Rybakov, Vladimir Vojnovitsj en Michaïl Zosjtsjenko.

Vijf boeken werden twee keer genoemd: De Meester en Margarita (Boelgakov), Leven en Lot (Grossman), Kinderen van de Arbat (Rybakov), De Goelach Archipel (Solzjenitsyn) en Korte Verhalen (Zosjtsjenko).

Laatstgenoemde is strikt genomen geen titel, maar ‘Korte Verhalen’ heb ik gezien de aard van het werk van Zosjtsjenko toch maar als zodanig genoteerd. Iets lastiger werd dat bij nog algemenere omschrijvingen, zoals “de dichters van de Zilveren Eeuw, vooral Tsvetajeva en Achmatova”. In dat geval zijn wel de namen van de schrijvers genoteerd, maar geen titels.

De commentaren bij de boeken waren soms wat mager (“Zonder enig en overbodig commentaar”). Een enkeling gaf bij zijn titels meteen maar een linkje naar de complete tekst. Het verzoek kwam om ook een onderzoekje te doen naar films. De mooiste zin trof ik aan in het lijstje van Ad van de Staaij. Hij noemde Tsjevengoer van Platonov, onder meer vanwege “de vragen die het oproept over de landing van Hegel op het Russische platteland…”

Bijna volledig afwezig is de 'pure’ Sovjet-literatuur, geschreven voor de nieuwe Sovjet-mens, terwijl het ideaal dat die literatuur verwoordde toch een belangrijk aspect vormde van de Sovjet-maatschappij. Alleen de jeugdboeken van Arkady Gajdar (genoemd door Andrei Sleptchenko) zou je hierbij kunnen onderbrengen.

Lijstjes inzenden kan nog steeds. Voor de simpele spelregels: zie hier.

Een uitgebreider overzichtje van de inzendingen vindt u hier.

Welke boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie? U mag het zeggen.

(Eerste publicatie: 21-7-2010)

View fullsize

Stel, je mag vijf boeken noemen die – apart of samen - een goed beeld geven van de Sovjetunie. Vijf titels, uit de volgende genres: fictie (proza/poëzie), brieven, dagboeken, memoires, (auto)biografieën, reisverslagen. Schone letteren dus, in de ruime zin van het woord. Pure geschiedschrijving sluiten we uit.

Welke boeken zou u noemen? De verhalen van Zosjtsjenko? Sjolochovs Stille Don? Achmatova’s Requiem? De dagboeken van Nagibin? De brieven van Astafjev? Frank Westermans Ingenieurs van de Ziel? Berichten uit Kolyma van Sjalamov? De verzamelde werken van Leonid Brezjnev?

Welke boeken geven (samen) het beste beeld van de USSR? Stuur uw lijstje in! Dat kan als ‘reactie’ onder dit stukje of per e-mail: egbert.hartman@hotmail.com.

• Een paar spelregels:
  - Noem minimaal twee boeken, maximaal vijf
  - Land van publicatie, origineel of vertaling: maakt niet uit
  - Geef bij elke titel een korte toelichting, maximaal 280 tekens (een dubbele tweet, inderdaad).
  - ’t mag anoniem of onder pseudoniem. Met uw echte naam mag ook.

Ik zal af en toe lijstjes publiceren en vragen om meer inzendingen. Ook buiten dit blog om. Mijn voorbeeld daarbij is de Duitse Rusland-kenner Klaus Mehnert (1906-1984). Die vroeg bij elke ontmoeting in de USSR, op alle niveaus, steevast naar de favoriete Sovjet-schrijvers. Het leverde een van de leukste boeken op over Sovjet-literatuur: Die Russen heute. Was sie lesen, wie sie sind (1983).

Zover reiken mijn ambities niet. Met af en toe wat leuke schrijfstof ben ik al tevreden.

Update: De eerste lijstjes zijn binnen, waarvoor dank.

Voor alle duidelijkheid: het gaat niet per se om uw favoriete boeken. Misschien vindt u Hoe het staal gehard werd (Ostrovski, 1954) een verschrikkelijk boek, maar werpt het volgens u wel een heel duidelijk licht op een bepaald aspect van de USSR. Zet u het dan vooral op uw lijstje! Er is ruimte om uw keus te beargumenteren, u hoeft dus niet bang te zijn dat u door Ostrovski te noemen (of de verzamelde werken van Brezjnev), plots wordt aangezien voor een literaire onbenul.

En probeert u iets te maken van uw toelichting! Al is het maar een mooie zin.

De resultaten van dit bescheiden onderzoekje vindt u hier en hier. 

Mr.Trololo - Eduard Khil. De wonderlijke wegen van een oude hit uit de Sovjetunie.

(Eerste publicatie: 29-5-2010)

Eduard Khil (Эдуард Хиль) weet niet wat ‘m overkomt. In 2008 wordt bovenstaande tv-opname uit 1976 op het net gezet. Twee jaar later wordt het opgepikt in het buitenland en binnen een mum van tijd is het een rage.

Het nummer heet Я очень рад, ведь я наконец возвращаюсь домой. (Ik ben erg blij, want eindelijk ga ik terug naar huis). De tekst ging over een Amerikaanse cowboy die over de prairie naar zijn Mary rijdt. Vond de censuur geen goed idee. Uiteindelijk pakte dat prima uit, want mét tekst was het nummer nooit zo populair geworden.

Eduard Khil is op internet inmiddels beter bekend als Mr.Trololo. Op Facebook is een pagina aan hem gewijd. Je kan een oproep tekenen voor een buitenlandse tournee. En je kan een tekst schrijven voor het nummer. Khil – hij woont in Sint-Petersburg - vindt het allemaal prima. Hieronder nodigt hij zijn nieuwe fans uit om een tekst op te sturen. De beste regels worden samengevoegd en over enige tijd zal dan de nieuwe versie via internet gezamenlijk worden uitgevoerd. Op Facebook zijn de eerste inzendingen al te lezen en te zien.

Zoals dat gaat bij een internet-rage, verschijnen er tal van filmpjes. Een selectie vindt u hier. Hitler heeft uiteraard ook al gereageerd (benieuwd hoe lang dit filmpje nog te zien is, ik meende dat alle Untergang-variaties van youtube waren verwijderd):

Ik vind déze aardig, alleen een beetje kort:

Advocaat Kaminskaja en bard Joeli Kim: dezelfde mitrailleur?

(Eerste publicatie: 1-2-2010)

View fullsize

Dina Kaminskaja, ik schreef al eerder over haar en haar boek Aantekeningen van een advocaat. In januari 1968 verdedigt zij dissident Joeri Galanskov. De stemming in de Moskouse rechtszaal, gevuld met een door de KGB geselecteerd publiek, is vijandig. In de pauze ziet Kaminskaja buiten, waar het bijna 30 graden vriest, een groep sympathisanten staan, omringd door agenten. “Zij komen naar deze zwijgende demonstraties van proces naar proces, totdat ze zelf naar de rechtbank worden gebracht”. Achter haar hoort ze iemand over de sympathisanten zeggen: “Een mitrailleur, en ze dan allemaal zo in één keer…” Er wordt gelachen. Het is dat fijne publiek uit de rechtszaal.

Kaminskaja schrijft dat er een lied over dat proces is gemaakt, “door een bekende Moskouse bard”. Dat was snel gevonden. Het is van Joeli Kim, uit 1968, en heet Immitatie van V. Vysotski. (Ik ben onvoldoende thuis in het repertoire van Vysotski om die titel te duiden.). Opvallend is de eerste regel: De vorst kraakt, als een mitrailleur boven het slagveld.

Die mitrailleur… zou Kaminskaja Kim misschien verteld hebben wat ze daar in de pauze achter haar had horen zeggen? Of is het via via bij Kim beland? Of is het toeval, dat beeld van die mitrailleur in die eerste regel? Hoe dan ook, het is een sterk lied. Hieronder de tekst, gevolgd door een ongepolijste vertaling (suggesties voor een betere zijn welkom).

1.Мороз трещит, как пулемет трещит над полем боя

2.И пять машин, как пять собак, рычат и жаждут крови

3.И добровольный опервзвод стоит уже конвоем

4.Им только б знак, а знак и так сорваться наготове

5.Тут за стеною ставит суд законы вне закона.

6.Корреспонденты в стороне внимательно-нейтральны

7.И горстка граждан жмется тут как зэки в центре зоны

8.Пришли за правду порадеть и крест принять опальный

9.На тыщу академиков и член-корреспондентов

10.На весь на образованный, культурный легион

11.Нашлась лишь эта горсточка больных интеллигентов

12.Вслух высказать, что думает здоровый миллион

13.Вон бывший зэк стоит себе ногой колотит ногу

14.И вон полковник КГБ ногой колотит ногу

15.Вон у студента у врача отец замерз на БАМе

16.А у того у стукача зарыт под Соловками

17.И вот стоят лицо в лицо, и суд не в поколеньях

18.Не сыновья против отцов, а сила против правды

19.Видать, опять пора решать, стоять ли на коленях

20.Иль в Соловки нам поспешать, иль в опер-лейтенанты

21.Ах, как узок круг этих революционеров

22.То-то так легко их окружили во дворе

23.И тоже вне народа, и тоже для примера

24.И дело происходит тоже в старом декабре

1. De vorst kraakt, als een mitrailleur boven het slagveld

2. En vijf auto’s, als vijf honden, grommen op bloed belust

3. En een vrijwilligerspeloton staat er al als konvooi

4. Ze behoeven slechts een teken, het teken kan ieder moment losvliegen

5. Hier achter de muur plaatst de rechtbank wetten buiten de wet

6. De correspondenten terzijde zijn aandachtig-neutraal

7. En een groepje burgers staat opeengehoopt, als gevangenen midden in een kamp8. Ze zijn gekomen om zich in te zetten voor de waarheid en het kruis van ongenade te ontvangen

9. Op duizenden leden en correspondent-leden van de Academie

10. Op het hele ontwikkelde en culturele legioen

11. Was slechts dit kleine groepje zieke intellectuelen bereid

12. Om hardop te zeggen wat het gezonde miljoen denkt

13. Daar staat een ex-gevangene met zijn voeten te stampen

14. En daar staat een luitenant-kolonel van de KGB met zijn voeten te stampen.

15. Van die student geneeskunde is de vader doodgevroren aan de BAM16. En die van die verklikker ligt begraven bij Solovki

17. En ze staan daar oog in oog, het is geen rechtszaak tussen generaties

18. Geen zonen tegen vaders, maar krachten tegen de waarheid

19. Kennelijk is weer de tijd gekomen om te besluiten: gaan we op de knieën,

20. Belanden we spoedig o

p Solovki of worden we opsporings-luitentant

21. Ach, hoe klein is de kring van deze revolutionairen

22. Wat hebben ze hen ook eenvoudig omsingeld op de binnenplaats

23. En ook los van het volk, en ook bij wijze van voorbeeld24. En het speelt zich ook af in de oude decembermaand

Regel 21 komt uit een artikel van Lenin en slaat op de opstand van de Dekabristen (1825). Regel 24 verwijst naar de oude jaartelling van voor de Revolutie. De dag van het proces zou volgens die kalender ook in dekabr / december zijn gevallen.

View fullsize

Advocaat Dina Kaminskaja - Peter R. de Vries is er niets bij

(Eerste publicatie: 21-1-2010)

Ik begon met enige aarzeling aan Записки адвоката (Aantekeningen van een advocaat) van Dina Kaminskaja, die in de jaren zestig en zeventig onder anderen de dissenten Vladimir Boekovski en Larisa Bogoraz verdedigde. Was dat niet een uitgekauwd onderwerp? Het Engelse origineel dateerde bovendien uit 1982…

Mijn aarzeling was snel verdwenen. Kaminskaja (1919-2006) begint haar boek met een ‘gewone’ strafzaak. Het blijkt een adembenemend verhaal dat bijna de helft van het boek beslaat. Het gaat om wat Дело Мальчиков zou gaan heten, de Zaak van de Jongens.

Op 17 juni 1965 wordt in het dorpje Izmalkovo, in de buurt van Moskou, de scholiere Marina Kostopravkina verkracht en vermoord. Het onderzoek loopt vast. Marina’s moeder en andere dorpelingen vragen enkele schrijvers in het nabijgelegen schrijversdorp Peredelkino om hulp. Ze kloppen aan bij Kornej Tsjoekovski – een grote naam in de Sovjetunie. De vermoorde Marina was een vaste bezoeker van de door hem opgerichte kinderbibliotheek. De schrijvers richten zich tot de hoogste partij-instanties en die verordonneren: de zaak moet worden opgelost.

Dat bevel leidt tot de arrestatie – een jaar na de moord - van de scholieren Sasja en Alik. Beiden bekennen schuld, maar trekken die verklaring later weer in. Kaminskaja neemt de verdediging van Sasja op zich en begrijpt al snel dat er van de hele aanklacht weinig klopt. Getuigenverklaringen zijn tegenstrijdig of aanwijsbaar onjuist. Ook de verklaringen van de twee jongens blijken niet te kunnen kloppen. Kaminskaja gaat het gevecht met de Sovjet-rechtspraak aan en weet Sasja (en daarmee ook Alik) uiteindelijk in derde instantie, na drie jaar voorarrest, vrij te krijgen.

Peter R. de Vries is er niets bij.

Hoe is het Sasja en Alik daarna vergaan? Kaminskaja schrijft (in 1982) dat Sasja in het dorp is blijven wonen, getrouwd is en een zoon heeft gekregen. Over Alik geen woord. Internet levert over beide jongens niets op. Het lijkt me een prachtige uitdaging voor een documentaire-maker. Ga met Kaminskaja’s verhaal in de hand naar Izmalkovo en praat met getuigen uit die tijd. Het dorp werd door de kwestie verscheurd, veel inwoners waren overtuigd van de schuld van de jongens.

Dina Kaminskaja werd in 1977 gedwongen de Sovjetunie te verlaten en vestigde zich in Amerika. Hier in het Engels een kort overzicht van haar leven. Haar boek Aantekeningen van een advocaat is hier (in het Russisch) te downloaden.

De "levenslustige debiliteit" van Sovjetliedjes

(Eerste publicatie: 20-11-2009)

Ik liet me al eens lovend uit over de Russiche blogger Germanych . Goed gefundeerd en af en toe lekker venijnig keert hij zich tegen de heimwee naar de USSR, het land waar hij opgroeide. Zijn stukjes zijn een mengeling van eigen herinneringen en maatschappelijk-historische beschouwinkjes.

Een tv-programma over Sovjet-liedjes maakt hem bijna onpasselijk. “De communisten castreerden de muzikale wereldcultuur. Zij bepaalden: déze kunst is goed, en dat is bourgeois-rotzooi die het niet waard is om in de USSR gehoord te worden. De Sovjet-liedjescultuur bleef grotendeels steken op het niveau van de jaren dertig”.

Levenslustige debiliteit, zo omschrijft Germanych de sfeer die uit Sovjetliedjes opsteeg. De USSR kende geen problemen, dus waren de muziek en de teksten probleemloos. Wie dit overdreven vindt, moet hier maar even naar kijken, de groep Pesnjary. We schrijven 1976:

Tegenover deze brave niets-aan-de-hand-muziek welde een subcultuur op die gevoed werd door bandrecorderspoelen en cassettebandjes. Er kwamen rockgroepen op, die mateloos populair werden, juist doordat ze geen officiële platen konden uitbrengen. Hun muziek was niet 'probleemloos'. Kijk bijvoorbeeld naar Kino met frontman Viktor Tsoi (een wat latere opname, dat wel), en het is meteen duidelijk: daar viel voor een braaf Sovjet-ensemble niet tegenop te musiceren. De slag om de jeugd was verloren: