Het wrange Donskoj kerkhof: een grafsteen voor beul Blochin, drie massagraven voor zijn slachtoffers.

(Eerste publicatie: 8-20-2012)

Het is ongetwijfeld een van de meest bizarre, wrange begraafplaatsen ter wereld: het Nieuwe Kerkhof van het Donskoj klooster in Moskou. Waar elders vind je massagraven van terreurslachtoffers met op minder dan een steenworp afstand het keurig verzorgde graf van hun beul.

Hier hebt u die beul, Vasili Michajlovitsj Blochin. Vasili had een speciaal, bruinleren schort voor en droeg handschoenen tot over zijn ellebogen, wanneer hij de ‘vijanden van het volk’ een kogel door het hoofd joeg. Velen van zijn duizenden slachtoffers werden in het crematorium op het kloosterterrein verbrand. Hun as belandde in een van de drie massagraven daar.  

Blochin maakte een glanzende carrière binnen de NKVD. Hij behoorde tot de bewakers van Stalin, schoot gevangenen dood en schopte het tot generaal-majoor. Hij werd beloond met medailles, een auto (een M-20, Pobeda) en een erewapen, een mauser (hoewel hij zelf liever met een Duitse walter schoot, die werden niet zo snel warm). Tot Blochins bekendste slachtoffers behoorden maarschalk Toechatsjevski en oud-hoofd van de NKVD Jezjov.

Na de dood van Stalin werd Blochin met pensioen gestuurd. Dat pensioen werd hem al snel ontnomen, net als zijn rang van generaal-majoor. Hij overleed in 1955 aan een hartaanval.

De pronte grafsteen van Blochin is nauwelijks te missen. Hij ligt meteen links van de ingang van het kerkhof, je komt er onvermijdelijk langs als je naar de massagraven loopt. Daar zijn er drie van, op elke plek waar de as van de doodgeschoten gevangenen in een kuil werd gedumpt. Ze behoren tot de indrukwekkendste gedenkplaatsen die ik ken.

Na mijn bezoek aan de Donskoj begraafplaats ging ik naar het Goelagmuseum (pal in het centrum: Petrovka 16). Ik wilde weten of het graf van Blochin zo goed verzorgd werd door familie of door de instantie die hij ooit zo ijverig diende. Een medewerker zei vrij beslist dat de familie daar verantwoordelijk voor was. Ik zag in het museum ook nog dit schilderij hangen, een kopie van een werk van E. Veidemanis. Misschien heeft Vasili Blochin als inspiratie gediend, al ontbreken schort en handschoenen. Of er een mauser of een walter wordt gebruikt, weet ik niet.

(Blochin en zijn slachtoffers liggen op de Nieuwe Begraafplaats van het Donskoj klooster. Ik schreef eerder al over de Oude Begraafplaats, waar onder anderen Aleksandr Solzjenitsyn begraven ligt.)

De traan van Solzjenitsyn op de begraafplaats van het Donskoj klooster.

(Eerste publicatie: 27-9-2012)

Ik liep in Moskou het grote, stevig ommuurde Donskoj klooster binnen en botste bijna tegen een  witte pantserwagen op die een meter boven een vrachtwagen hing. Dat leidde nogal af van de opdracht die ik mij had gesteld: vind het graf van een KGB-beul met bloed aan zijn handen, die niet al te lang geleden met een mooie grafsteen is geëerd.

In een hoek stonden ook nog een T34-tank en een Stalinorgel, en ook daar was een takelwagen in de weer. “Gebeurt dit hier dit elke dag?” vroeg ik aan een priester. “Nee. We hebben een nieuwe directie. We hadden ook herten en pauwen, die zijn al weg.”

Met geld van gelovigen werden in de Tweede Wereldoorlog tanks en ander materieel geproduceerd. Wat daar uiteindelijk van over was, belandde voor een deel via het Museum van de Strijdkrachten binnen de muren van het klooster. Wat de nieuwe directie tegen die tanks heeft (en tegen herten en pauwen), weet ik niet, maar als u ze nog wilt zien, bent u te laat.

Nadat ik een boel foto’s had gemaakt, besloot ik toch maar eens op zoek te gaan naar dat graf. Al snel begreep ik dat ik mijn bezoek aan het klooster wel wat beter had mogen voorbereiden. De grafsteen kon ik niet vinden. Plots herinnerde ik me ook dat er op het kloosterterrein in het geheim veel slachtoffers van de Stalinterreur waren begraven. Ook daar had ik van tevoren weleens wat over mogen lezen. Al rondslenterend vond ik er geen sporen van. Waarbij ik als excuus kan aanvoeren dat ik opnieuw nogal werd afgeleid: de koepels van het klooster en de herfstkleuren van de bomen trokken mijn blik steeds weer omhoog.

Toen zag ik opeens een foto van Aleksandr Solzjenitsyn. Ach ja, natuurlijk, die was hier begraven! (Dat is wel het voordeel van een slechte voorbereiding; je wordt af en toe verrast.) Ik liep op de foto af en zag een traan op het glas zitten.

Nu zou ik kunnen afsluiten met een alinea over die begraven Stalinslachtoffers, die KGB-beul en de traan van Solzjenitsyn, maar dan wordt het erg pathetisch. En het was tenslotte ook maar een regendruppel. Een aardige herfstfoto dan maar tot slot:

(Bovenstaand stukje stond twee dagen in de steigers. Inmiddels heb ik gezocht naar meer informatie over die Stalinslachtoffers. Al snel las ik dit: "The cemetery [met de massagraven] is also called the New Cemetery of Donskoy Monastery and should not be confused with the neighbouring and much bigger Old Donskoy Cemetery." Ik was dus op het verkeerde kerkhof. Hoe mooi het daar ook was, het is vrij gênant. Ik probeer dit nog tijdens mijn huidige verblijf in Moskou goed te maken met een nieuw bezoek, nu aan de goede begraafplaats.)

Update: over mijn tweede bezoekje, nu aan de Nieuwe begraafplaats, leest u hier. 

Kind van het Ereveld – Remco Reidings speurtocht naar nabestaanden van in Amersfoort begraven Sovjet-soldaten. Een boek en een documentaire.

(Eerste publicatie: 6-4-2012)

In 1998 krijgt journalist Remco Reiding van de Amersfoortse Courant het verzoek (‘no cure  no pay’): zoek uit wie er begraven liggen op het Russisch Ereveld en probeer nabestaanden te traceren. Twee jaar later, op 4 mei 2000, staat de bejaarde Dima Botenko uit het verre Jalta aan het graf van zijn vader in Amersfoort. Dima heeft al die jaren niet geweten wat er was gebeurd met zijn vader Vladimir, die als ‘vermist’ te boek stond. Dima Botenko is de eerste nabestaande van de Sovjet-soldaten op het ereveld die door Remco, na jaren van vaak hopeloos lijkend speurwerk, is gevonden.

Inmiddels zijn verwanten van bijna tweehonderd soldaten getraceerd. Er is een stichting die adoptie van de graven mogelijk maakt. En de zoektocht in de republieken van de voormalige Sovjetunie gaat nog altijd door. Ook dit jaar staan in mei weer verwanten van gesneuvelde soldaten bij een graf op het Russische ereveld.Reiding schreef over zijn speurwerk het boek ‘Kind van  het Ereveld’, dat vanaf dinsdag in de winkel ligt.

Op zijn zoektochten in Rusland ontmoet Remco zijn huidige vrouw. Hun zoon Dmitri is een kind van het ereveld. In zekere zin geldt dat ook voor Remco zelf. Zijn speurtocht hielp hem op de been en gaf hem zelfvertrouwen, nadat hij door de dood van zijn moeder in een flink dal was beland. Deze persoonlijke kant van het verhaal – niet het overtuigendste deel van het boek - loopt aanvankelijk parallel met de speurtocht naar nabestaanden. Gaandeweg komt die zoektocht, die voert langs Moskou, de Krim, oorlogsarchieven en voormalige Duitse kampen, centraal te staan. En dan word je als lezer gegrepen.

Er liggen op het ereveld in Amersfoort (strikt genomen bevindt het veld zich in de gemeente Leusden) 865 soldaten uit het Rode Leger: 101 van hen, voornamelijk Oezbeken, zaten in Kamp Amersfoort, waar ze zich onder erbarmelijk omstandigheden doodwerkten of waar ze uiteindelijk werden geëxecuteerd; 73 anderen werden overgebracht van andere begraafplaatsen in Nederland, de grootste groep (691 man) lag aanvankelijk op de Amerikaanse begraafplaats Margraten en werd enkele jaren na de oorlog herbegraven in Amersfoort.

Reiding richt zich eerst op de twee kleinere groepen, maar zonder enig resultaat.  Hij verlegt zijn aandacht naar de grote groep uit Margraten en dan doet hij zijn eerste belangrijke vondst: In het Centraal Archievendepot van het Nederlandse Ministerie van Defensie stuit hij op de door de Amerikanen opgemaakte Reports of Burial van alle 691 in Margraten begraven Sovjet-soldaten. Je bent als lezer dan al zo betrokken geraakt bij de zoektocht, dat je Reidings opwinding bijna kan meevoelen.

De ‘groep-Margraten’ bestaat voornamelijk uit krijgsgevangenen die als dwangarbeiders in Duitsland zijn beland. Velen zijn bevrijd door de Amerikanen, maar uiteindelijk toch nog overleden. In dertig gevallen vermeldt de overlijdensakte een emergency addressee, namen en adressen van familieleden. Die zijn echter door de Russisch-Engelse taalbarrière onvolledig, onduidelijk of verbasterd overgekomen, zodat ook voor die gevallen succes geenszins verzekerd is. Bovendien zijn in Rusland dorpen verdwenen, straatnamen gewijzigd en natuurlijk ook nabestaanden allang overleden. Er is nog heel wat hulp nodig van lokale archivarissen, museummedewerkers en veteranenorganisaties om eindelijk aan te kunnen kloppen bij een verbijsterde nabestaande.

Schrijnend is de desinteresse van de centrale instanties in Moskou, hartverwarmend de hulp die Reiding krijgt op lokaal niveau. In Kind van het Ereveld komt vooral het lot van Dima Botenko en de zoektocht naar zijn verwanten aan bod. Doordat Reiding de lezer ook meevoert langs de weg die de Sovjet-soldaten hebben moeten gaan, vanuit hun dorp via het slagveld naar een kamp in Duitsland, waar de bevrijding hen niet meer kon redden, krijgt de speurtocht en het uiteindelijke succes een extra lading.

De NCRV zendt op 4 mei een documentaire uit over het ereveld en Reidings speurwerk. Daarin wordt duidelijk – voor zover nog nodig – hoe belangrijk voor de nabestaanden het nieuws over hun vader, opa  of oom uit Nederland is. Een van de ontroerendste momenten zit in het gesprek met Lidija Tichonovna, aan haar Moskouse keukentafeltje. Enkele jaren geleden bezocht zij het graf van haar vader in Amersfoort. Op de vraag ‘wat betekent Remco voor u?’ breekt een warme lach door op haar vermoeide gezicht: “Remco is alles voor me”.

4 mei, 17.05, Nederland 2: Schepper & Co (NCRV) over de Sovjet-soldaten, begraven in Amersfoort, en de speurtocht naar nabestaanden in Rusland.

Aan het ereveld is ook een website gewijd.

Een verslagje van een feamiliebezoek u hier.

Word donateur van de Stichting Russisch Ereveld en maak een bezoek van nabestaanden mogelijk.

(Eerste publicatie: 23-12-2011)

Dit laatste stukje van 2011 (rond 10 januari gaan we verder) bestaat uit fragmenten uit de nieuwsbrief van de Stichting Russisch Ereveld, verstuurd aan graf-adoptanten en donateurs. De foto’s maakte ik afgelopen mei, toen de bejaarde Zoja Kozyreva het graf van haar vader bezocht, een Sovjet-soldaat die tientallen jaren als vermist te boek stond.  

Opsporing

De Stichting Russisch Ereveld is deze zomer een slotoffensief begonnen om nog zoveel mogelijk nabestaanden van in Leusden begraven soldaten te traceren. Als gevolg daarvan zijn het afgelopen halfjaar de families van zes Sovjetrussische oorlogsslachtoffers gevonden en geïnformeerd. De laatste loodjes wegen het zwaarst, nu de families die tamelijk gemakkelijk waren te vinden reeds zijn geïnformeerd.

Na jaren tevergeefs zoeken, werd de dochter van Roman Sikidin getraceerd. Zij verkeerde sinds de oorlog in onwetendheid over het lot van haar vader, die officieel nog altijd als vermist te boek staat. Met dank aan nieuwe gegevens konden de families van Michail Nadobnych en Semjon Minajev worden getraceerd. Aan de hand van onlangs gevonden documenten kon ook een nicht van Nikolaj Tormozov, die in Bad Hermannsborn overleed, worden geïnformeerd dat hij in Leusden is terechtgekomen. In Georgië werden de families van Pido Pitschelaoeri en Severjan Kankia opgespoord en geïnformeerd.

Grafbezoek

In mei organiseert de Stichting Russisch Ereveld een groepsreis voor kinderen van soldaten, die nooit eerder het graf van hun vader konden bezoeken. Nu zij eindelijk weten waar hij gebleven is, willen ze hem graag de laatste eer bewijzen. De stichting zoekt naar sponsoring, omdat deze nabestaanden niet over voldoende middelen beschikken om de reis zelf te betalen.

De reis wordt mogelijk gemaakt door het Wilhelmina E. Jansen Fonds, Rotaryclubs in Amersfoort en bijdragen voor grafadoptie. In totaal is 17.000 euro beschikbaar. Om alle kinderen op onze wachtlijst uit te kunnen nodigen is nog tenminste 10.000 euro nodig.

Om kosten te besparen en om de nabestaanden een warm nest te bieden tijdens hun verblijf in Nederland worden zij ondergebracht bij gastgezinnen. Als u begin mei slaapplekken kunt aanbieden, dan verzoeken wij u contact op te nemen met secretaris Remco Reiding (zie de contactgegevens onder aan deze nieuwsbrief).

Mocht u of uw bedrijf de reis mede mogelijk willen maken, dan kunt u een donatie doen op onze rekening of contact opnemen met de secretaris. De Stichting Russisch Ereveld is een ANBI, waardoor uw gift in aanmerking komt voor aftrek van de belasting. (Verdere gegevens onderaan).

Televisie

Het televisieprogramma Westbroek! heeft deze week uitgebreid aandacht besteed aan het Russisch Ereveld. Presentator Henk Westbroek kwam recentelijk met een cameraploeg van RTV Utrecht voor het eerst naar de begraafplaats. [Het programma is niet meer te bekijken.] (Het item over de begraafplaats begint op 8.25.)

Vordering grafadoptie

De afgelopen zes maanden hebben zich nog eens 20 adoptanten aangemeld. Inmiddels zijn de graven van 190 soldaten geadopteerd die op het ereveld in Leusden begraven liggen.

De Stichting Russisch Ereveld ging in juni 2010 van start met grafadoptie. De stichting wil door middel van grafadoptie de samenleving meer betrekken bij het in de vergetelheid geraakte ereveld en zo de herinnering aan de soldaten levend houden. De jaarlijkse bijdrage wordt onder meer gebruikt voor de reis van nabestaanden die het graf van hun familielid willen bezoeken.

Bankrekening: Rabobank 1276.54.739 t.n.v. Stichting Russisch Ereveld.
Meer informatie op www.russisch-ereveld.nl.

Zoja (74) vindt rust bij het graf van haar 'vermiste' vader op het Russisch ereveld in Amersfoort

(Eerste publicatie: 5-5-2011)

View fullsize

Een dag nadat ze geland was op Schiphol, na een reis uit het verre Koergan, stond Zoja Kozyreva, 74 jaar, op 4 mei om negen uur ’s ochtends bij het graf van haar vader op het Russische ereveld in Amersfoort. 

Zoja’s vader, Ivan Gavrilov, werd tijdens de Tweede Wereldoorlog als vermist opgegeven. Dat hij een graf had in Nederland, was bij zijn familie niet bekend. Journalist Remco Reiding spoorde nabestaanden op in Siberië en zo stond Zoja, op de dag dat in Nederland de doden worden herdacht, dan toch nog bij het graf van haar vader. “Ik heb nu rust gevonden, nu kan ik sterven”, vertelde ze.  

Het werd een lange dag, die eindigde met de jaarlijkse stille tocht van Kamp Amersfoort naar de geallieerde begraafplaats. Zoja liep mee en stond tussen de Nederlanders tijdens de twee minuten stilte. De tocht ging daarna nog een stukje verder, onder andere over het Russische ereveld. Daar werd Zoja voorgesteld aan de burgemeesters van Leusden en Amersfoort. Na afloop, Zoja stond nog bij het graf van haar vader, kwam er een vrouw op haar af. Ze zei niets, legde een hand op haar hart en maakte een lichte buiging voor Zoja. 

View fullsize

Een dag later zat Zoja op een terrasje in Spakenburg. De kibbeling ging erin als koek. Ze keek haar ogen uit, maar vond het eigenlijk wel genoeg. Morgen naar Amsterdam? Het hoefde niet zo erg. “Ik heb het belangrijkste gisteren gezien."  

(Via de Stichting Russisch Ereveld kunt u een graf adopteren. De stichting stelt nabestaanden in staat het ereveld te bezoeken.)

Na 66 jaar bezoekt Zoja Kozyreva het graf van haar vader - op het Russisch ereveld in Amersfoort

(Eerste publicatie: 3-5-2011)

Vanavond landt de 74-jarige Zoja Kozyreva op Schiphol. Ze heeft een lange reis achter de rug. Eerst van Koergan naar Moskou en dan naar het verre Nederland. Morgenochtend staat ze bij het graf van haar vader op het Russisch ereveld in Amersfoort.

Tientallen jaren heeft Zoja, die opgroeide in een weeshuis, niet geweten dat haar vader, soldaat in het Sovjet-leger, een graf had. Hij stond als vermist te boek, zelfs wáár hij vermist was geraakt – Zoja had geen idee. 

De Nederlandse journalist Remco Reiding spant zich al jaren in om nabestaanden op te sporen van de 865 oorlogsslachtoffers die in Amersfoort begraven liggen. Inmiddels zijn van 172 soldaten verwanten gevonden. Via de Stichting Russisch Ereveld is het mogelijk om een graf te adopteren – voor 50 euro per jaar. Dat bedrag wordt onder meer aangewend om de reis van nabestaanden naar Amersfoort mogelijk te maken. 

Morgen knielt Zoja Kozyreva bij het graf van haar vader. Ongetwijfeld zal ze een handjevol aarde van het graf meenemen naar Rusland.

Vandaag al werden door kinderen van de Russische school in Amersfoort bloemen gelegd bij de 120 graven die inmiddels zijn geadopteerd.

(Een impressie van haar bezoek vindt u hier.)

Oorlogsslachtoffers uit de USSR in Nederlandse bodem - adopteer een graf

(Eerste publicatie: 27-6-10)

View fullsize

De tussenstand na krap een week: bijna veertig geadopteerde graven. Dat lijkt me een vliegende start (al heb ik zo gauw geen vergelijkingsmateriaal bij de hand).

Op de Russische begraafplaats, naast de Amersfoortse begraafplaats Rusthof aan de Dodeweg, liggen 865 oorlogsslachtoffers uit de Sovjetunie. Die lagen daar min of meer anoniem en vergeten, totdat journalist Remco Reiding zich een aantal jaren geleden over hen ontfermde. Hij speurde in archieven, spoorde nabestaanden op in de voormalige USSR en stelde hen in staat de begraafplaats te bezoeken.

Om de graven blijvend te kunnen verzorgen, de speurtocht naar familie voort te zetten en de komst van verwanten naar Amersfoort te vergemakkelijken, biedt de eerder dit jaar opgerichte Stichting Russisch Ereveld iedereen de mogelijkheid om een graf te adopteren. Kosten: 50 euro per jaar.

Op de site van de stichting kunt u zich aanmelden. Daar kunt u aangeven naar wat voor graf uw voorkeur uitgaat. Van een onbekende soldaat? Van een soldaat van wie de familie al wel of nog niet is opgespoord? Van een soldaat uit een bepaalde Sovjet-republiek? Van een overleden dwangarbeider?

De site bevat ook een pregnante wachtlijst van verwanten die graag een graf komen bezoeken, maar daar de middelen niet voor hebben. De stichting biedt u de gelegenheid om met een ruimere bijdrage zo’n reis (uit Rusland, Oekraïne, Armenië, Oezbekistan, Georgië) mogelijk te maken. Per soldaat betaalt de stichting de reis van één familielid.

Op de kerkhoven van Sint-Petersburg is weer plek genoeg

(Eerste publicatie: 16-12-2008)

View fullsize

Goed nieuws voor wie binnenkort in Sint-Petersburg komt te overlijden. Vladimir Rodkin, hoofd van de afdeling Rituele Diensten, verantwoordelijk voor de 53 openbare begraafplaatsen van de stad, meldt: “Er is plaats voor iedereen."

Geldgebrek, zo vertelt Rodkin aan de nieuwsdienst Rosbaltpiter, leidde in de jaren negentig tot verwaarlozing van de begraafplaatsen en een tekort aan ruimte. Door investeringen en de aanleg van een nieuw kerkhof in Kolpino, 20 km buiten de stad, is de situatie nu gelukkig aanzienlijk verbeterd.

Een blijvend probleem zijn de ‘verweesde’ graven, die nooit meer worden bezocht en al helemaal niet onderhouden. Er wordt een briefje aangehangen met het verzoek aan verwanten om zich even te melden. Ruiming is pas mogelijk, wanneer zich na drie jaar nog niemand heeft gemeld. Deze vergeten graven houden ongeveer een kwart van de oudere kerkhoven bezet. In totaal gaat het om 125 hectare.

Wie wel eens over een kerkhof in Petersburg loopt, weet dat juist die vergeten graven voor extra sfeer zorgen. Voor het personeel zijn ze alleen maar hinderlijk. Oude bomen zijn bijvoorbeeld niet goed te bereiken. Vallen die tijdens een storm om, dan kunnen ze een hoop schade aanrichten aan de nog wel verzorgde graven. Er is veel klauter-, zaag- en graafwerk voor nodig om zo’n omgevallen boom dan te verwijderen. “Daar gaat eenderde van ons budget voor onderhoud aan op”, aldus Rodkin.

Rodkin vertelt verder nog dat in Sint-Petersburg elk jaar 3.500 zwervers worden begraven. Een hele verbetering, in de onstabiele jaren negentig waren het er wel 9.000. Interessant om te lezen is ook dat 60 – 65 procent van de inwoners van de stad kiest voor cremeren. Dat is het hoogste cijfer in Rusland. Het landelijk gemiddelde bedraagt slechts negen procent. Overigens mogen niet geïndenticeerde zwervers niet worden gecremeerd. Hun lijken moeten bereikbaar blijven voor eventueel onderzoek.

View fullsize

Clown Nikoelin en de heilige circuspiste

(Eerste publicatie: 10-11-2008)

Als je dan toch een keer begraven moet worden, dan maar met een mooi beeld op je graf.

Wordt de Moskouse Novodevitsje-begraafplaats je laatste rustplaats, dan is de kans dat je dat posthume genoegen mag smaken, zeer groot. Het stikt daar werkelijk van de mooie beelden. Kijk bijvoorbeeld eens naar dat van Joeri Nikoelin, bij leven clown en filmacteur.

View fullsize

Ik stond enkele jaren geleden bij zijn graf, toen viel het me niet op, maar nu ik de foto zie, zeg ik: natuurlijk! De stenen boog waarop hij zit, is de rand van een circuspiste.

Ooit werkte ik in het Russische staatscircus. (Ik zal er niet te vaak op terugkomen, het was maar een vakantiebaantje). Tussen twee voorstellingen door zat ik op de rand van de piste met mijn rug naar een paar oefenende artiesten. Eén van hen tikte me op de schouder en zei: de piste is heilig, daar mag je niet met je rug naartoe zitten. En hij legde zijn vermaning uit: als er uit de ring plots een knots op je afvliegt, kan je die maar beter zien aankomen.