Gelukkig Nieuwjaar! Uit de jaren vijftig en de Tweede Wereldoorlog.

Gelukkig Nieuwjaar! (De lampjes vormen samen de mededeling: Het zevenjarenplan vervullen wij voortijdig!)

Gelukkig Nieuwjaar! (De lampjes vormen samen de mededeling: Het zevenjarenplan vervullen wij voortijdig!)

Rusland in woord en beeld gaat met kerst- en nieuwjaarsreces, maar niet nadat de voltallige redactie de trouwe lezers een uitstekend Nieuwjaar heeft gewenst. Wij doen dat in stijl, met nieuwjaarskaarten uit de USSR uit de jaren vijftig, aangevuld met kaarten uit de Tweede Wereldoorlog.

Ik gebruik bewust niet het woord kerstkaart: er staan weliswaar volop kerstbomen op al die kaarten, maar Kerstmis was in de atheïstische Sovjetunie natuurlijk geen officiële feestdag.

Volop kerstbomen dus op die kaarten, maar vlak de raketten niet uit. Die waren erg populair in die jaren, als symbool van de Sovjet-successen in wetenschap en techniek, en natuurlijk – dat kwam mooi uit - als lichtende tegenhanger van al die religieuze bekrompenheid. De Kerstman kwam in de USSR in die jaren bijna vaker per raket naar Moskou dan met een slee.

Prachtig vind ik de kaarten met sneeuw en zware industrie. Ik geloof niet dat wij in de jaren vijftig – of daarna – rokende schoorstenen uit de Botlek aan familie en vrienden stuurden. (En ook hier weer zo'n raket of een heel modern vliegtuig aan de hemel.)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Erg blij ben ik dat ook ingenieur Sjoechov weer eens langskomt met een van zijn torens.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Dit is mijn favoriet. Het rode vaantje met ‘USSR september 1959’ is wat verwarrend, maar in die maand maakte de atoomijsbreker Lenin zijn eerste vaart – en dat is natuurlijk wel een vermelding op een nieuwjaarskaart waard.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Hier nog een kleine veertig meer:

 

En hier nog een verzameling kaarten uit de oorlogsjaren. Grofweg zijn die te verdelen in twee groepen: kaarten waarop het thuisfront stond afgebeeld en kaarten met taferelen van het echte front. Hier is mijn favoriet de tekening van twee grimmige partizanen die zojuist een Duitse tankwagen in brand hebben geschoten. Gelukkig Nieuwjaar!, staat eronder.   

Arkadi Gidrat: de bronzen student-hoogspringer van het Moskouse metrostation, vermist in de oorlog, zestig jaar later opgegraven.

Het is de schuld van die hond en die kip, natuurlijk, beneden in de hal van metrostation Revolutieplein in Moskou. Die krijgen alle aandacht, die kent iedereen, die hond met z’n glimmende snuit en die kip met z’n blinkende vleugel. Die blinken en glimmen, omdat iedereen ze even wil aanraken. Dat brengt geluk.

Alle andere beelden op het station, en dat zijn er nogal wat, zijn daardoor een beetje ondergesneeuwd geraakt – onterecht, zoals mag blijken uit het verhaal van de in brons gegoten student, die met een boek op zijn schoot zit bij doorgang nummer zeven naar het eigenlijke perron.

Olga Gidrat, de dochter van Arkadi

Olga Gidrat, de dochter van Arkadi

Dat verhaal, dat ik niet kende (door toedoen van die hond en die kip dus), kwam ik onlangs tegen, op 3 december om precies te zijn. Dat is de Dag van de onbekende soldaat, een gedenkdag die dit jaar voor het eerst op de Russische kalender staat. Het metrostation werd voor de oorlog aangelegd. Na de oorlog kreeg de bronzen student beneden regelmatig bezoek van een jonge vrouw, zíjn vrouw, en van zijn dochter, die hoopten dat zij hem ooit ook nog eens in het echt zouden zien. In 2001 kreeg die dochter een telefoontje: haar vader, al die jaren vermist, was opgegraven in de provincie Leningrad, bij de Sinjavski hoogten, waar in de oorlog zwaar was gevochten.

 

De beelden in metrostation Revolutieplein zijn van de hand van Matvej Manizer. Hij gebruikte echte modellen. Dat de opgegraven stoffelijke resten van de bij Sint-Petersburg opgegraven soldaat gekoppeld konden worden aan het bronzen beeld in Moskou, was te danken aan een papiertje dat hij in een medaillon bij zich had gedragen. Het kon, aangetast door vocht, met moeite worden ontcijferd. Zijn naam stond erop: Arkadi Antonovitsj Gidrat. Dankzij de niet erg alledaagse achternaam was de speurtocht naar nabestaanden relatief eenvoudig.

Arkadi Gidrat werd in 1911 geboren in Kaloega. In de jaren dertig was hij een succesvolle atleet. Als hoogspringer was hij meervoudig kampioen van Moskou en met 1.91,5 meter was hij recordhouder van de Sovjetunie. Hij vocht in de Finse oorlog, hij was docent aan het Moskouse Instituut voor Lichamelijke Opvoeding, totdat de Tweede Wereldoorlog voor de Sovjetunie begon. Arkadi Gidrat sneuvelde in de herfst van 1941.

De volgende keer dat ik op het Moskouse metrostation Revolutieplein ben, loop ik de hond en de kip voorbij en breng ik een groet aan Arkadi Antonovitsj Gidrat.

(Ik werd op Arkadi’s verhaal geattendeerd door Iryna Savenko.)   

Het theater van Tagil geeft een geheim prijs: een ingemetselde boodschap van drie gevangenen uit de Goelag.

Hoe wrang en bitter kan een boodschap aan het nageslacht zijn …

Dit metalen plaatje staat afgebeeld op de site van het dramatheater van de stad Nizjny Tagil in de provincie Sverdlovsk. Het werd in maart 2005 gevonden toen het gebouw een opknapbeurt kreeg. Het is een boodschap uit 1954 aan de toekomstige generaties.

Boodschappen aan het nageslacht werden in de USSR doorgaans met enig plechtig vertoon in muren gemetseld door brigades, arbeiders met onderscheidingen of frisse jongens en meisjes van de Komsomol. De toon van dergelijke boodschappen laat zich raden. Hier hebben we iets heel anders bij de hand. Op het metaal staat geschreven:

“Dit opschrift is in de muur gemetseld op 15 maart 1954, niet onder het gedaver van orkesten of het gedruis van de menigte. Maar het zal het nageslacht vertellen dat dit theater niet is gebouwd door de inspanningen van Komsomolbrigades, zoals de kronieken zullen beweren, maar dat het opgericht is op het bloed en de beenderen van gevangenen – slaven van de 20ste eeuw. Een groet aan de aankomende generatie! En moge jullie leven en uw tijdperk geen slavernij kennen en geen vernedering van mens door mens.

Een groet van de gevangenen I.L.Kozjin, R.G. Sjaripov, Joe.N.Nigmatulin.
15/III 1954.

Deze brief, schrijft het theater op zijn site, lag een halve eeuw in een nis op de tweede verdieping van het toeschouwersgedeelte. En verder staat op de site: “De inwoners van Tagil wisten dat voor de zwaarste werkzaamheden, waar geen bijzondere kwalificaties voor nodig waren, gratis arbeid werd gebruikt van gevangenen uit het Tagillag [lag = staat voor lager/kamp]. Oude inwoners vertellen dat vroeg in de ochtend wagens bij de bouwplaats arriveerden met het onvrije werkvolk, en dat met de schemering diezelfde wagens vertrokken voor de terugweg – naar de kampen van het dorp Kirpitsjny en andere buitenwijken van Tagil. Er waren durfals die brood en aardappelen over de omheining van de bouwplaats gooiden.”

Volgens de site zouden onder een van de pilaren ook nog flessen met brieven van  gevangenen liggen.

Waar het metalen plaatje van de drie gevangenen precies wordt bewaard, weet ik niet. Het staat afgebeeld op de site van het theater, ik neem aan dat het in goede handen is. 

GAZ51+Studebaker: vrachtwagens met reclame voor de Sovjetconsument

Uiteindelijk heb ik er ruim twintig van gevonden, kleine vrachtwagens uit de jaren vijftig van (vermoedelijk) hetzelfde type, met reclame op de zijkanten. Het zijn symbolen van een veranderende economie: lag de nadruk in de USSR decennia lang op de zware industrie, in de loop van de jaren vijftig kwam er meer aandacht voor de consument.

De vrachtwagens wierpen, in al hun aandoenlijkheid, een aantal vragen op. Van wie waren ze? Wie zette die reclames erop? En wat was, technisch gezien, hun achtergrond? Ik waarschuw meteen maar: u gaat van mij geen duidelijke antwoorden krijgen.

Om met de techniek te beginnen. We hebben hier steeds te maken met het chassis van de GAZ51, gefabriceerd door de Gorki Avtomobolinyi Zavod. (Gorki is het huidige Nizjny-Novgorod, Zavod betekent fabriek.) Daar had men voor de Tweede Wereldoorlog al een prototype gefabriceerd, maar toen de echte productie zo’n beetje kon beginnen, vielen de Duitsers het land binnen. Wat er tijdens de oorlog ook het land binnenkwam, waren – in het kader van het Lend-Lease-programma – Amerikaanse vrachtwagens, waaronder de befaamde Studebakers. En daar begint de verwarring. De vrachtwagens die in Gorki na de oorlog van de band rolden, hadden het een en ander geleend van de Studebakers, maar wat precies? Russische bronnen zijn bepaald niet eenduidig (sommige laten de Amerikaanse vrachtwagen, uit vaderlandsliefde vermoed ik, zelfs geheel onvermeld) en het interesseert me ook eigenlijk niet.  

Sovjetsoldaten op een Studebaker

Sovjetsoldaten op een Studebaker

Van wie waren die vrachtwagens? Van Mosgortrans, lees ik overal. Die naam is opgebouwd uit drie afkortingen (Mos=Moskou, gor=gorodskoj/stads-, trans=tranport), maar dat brengt me ook niet veel verder. Mosgortrans werd in 1958 opgericht om het openbaar vervoer (tram, bus, trolleybus) onder één dak samen te brengen. Deed Mosgortrans ook aan vrachtvervoer? Ik kom er op de site van het bedrijf – met een aparte pagina over de geschiedenis – niets over tegen. Werden de vrachtwagens ‘geleased’ aan andere sectoren? En zorgde Mosgortrans dan ook voor die reclames op de zijkanten? Dat zou me niet verbazen. Zoiets zal in de planeconomie van de USSR niet aan de creatieve geesten van steeds weer aparte bedrijven zijn overgelaten. Ook de gelijkenis van veel van de foto’s duidt op een centraal gestuurd beleid.

Ik ben nu een week bezig geweest met deze vragen. Mocht u echt een antwoord willen, zoekt u dan vooral zelf verder. 

Model

In de fotogalerij hieronder vindt u de 22 verschillende (qua reclame) vrachtwagens die ik heb gevonden, en helemaal onderaan nog, als een soort bijvangst, drie alleraardigste busjes (Russische bijnaam: boechanka/broodje). Die busjes nodigen uit tot een nieuw stukje, maar ik ga dat niet schrijven. Zoals ik ook niet ga schrijven over het schisma binnen de Russische automodelverzamelaarswereld – ergens schijnt een grove fout gemaakt te zijn met de cabine van een van die reclamevrachtwagentjes.      

Ik sluit af met een citaat uit Het gouden kalf van Ilf & Petrov, met excuus aan diegenen die het Russisch niet machtig zijn.

— Позвольте, — воскликнул он с юношеской назойливостью, — но ведь в пробеге нет никаких "лорен-дитрихов"! Я читал в газете, что идут два "паккарда", два "фиата"и один "студебеккер".
— Идите к чертовой матери со своим "студебеккером"! — заорал Остап. — Кто такой Студебеккер? Это ваш родственник Студебеккер? Папа ваш Студебеккер? Чего вы прилипли к человеку? Русским языком ему говорят, что "студебеккер" в последний момент заменен "лорен-дитрихом", а он морочит голову! "Студебеккер!"

O wacht, bijna vergeten. Je kon op dat GAZ51-chassis (zie boven) nog veel meer zetten dan alleen een vrachtwagenbak. Hier een paar aardige voorbeelden. Eentje met een verhoging voor het vervoer van zure room …

…. Je had ze ook met aanhanger, met deze werd brood vervoerd …

… En eentje voor ‘veterinaire desinfectering’, waar ik maar niet te dicht bij in de buurt zou komen.  

En hier nog de beloofde busjes:

Een boek is het beste geschenk

Een boek is het beste geschenk

Aeroflot

Aeroflot

Stoffen in ruime keus

Stoffen in ruime keus

Een vriendelijk liedje over de hardvochtige jaren negentig: 'Het Kiev station', van Ivasjtsjenjko en Vasilev

Hoeveel aardige, aandoenlijke liedjes zijn er in Rusland geschreven over de hardvochtige, chaotische jaren negentig? Niet veel, vermoed ik, maar hier heb ik er toch eentje. Het heet Op het Kiev station en is van Aleksej Ivasjtsjenko en Georgi Vasilev, later het creatieve koppel achter de musical Nord-Ost. (Bij de gijzeling in 2002 zat Vasilev in de zaal, Ivasjtsjenko wist te ontkomen). Een vertaling van het lied staat onder de foto van de hoofdpersoon, de leider van het wereldproletariaat, die in 1917 per trein in Petrograd arriveerde om daar de boel eens flink op te stoken. Het station daar heette en heet het Finland station. Het Kiev station uit het liedje staat in Moskou.

На Киевском  вокзале все едут, кто отсюда, кто туда,
А он в перроном зале стоит и провожает поезда.
А рядом пассажиры сердито ищут временный  приют,
И, наливаясь жиром, довольные носильщики снуют.

Ах, как же все кричали, и от оваций паровоз дрожал,
Когда его встречали, когда он на Финляндский приезжал.

Но радость исчезала, накатывались волнами года,
И сам на всех вокзалах теперь он провожает поезда.

Все тронулось куда-то, поехала тихонько вся страна,
Ах, вождь пролетерьята, мы движемся в иные времена,
Простимся напоследок, пора уж провожающим отстать,
В края, куда все едут, мне будет вас немножко не хватать.

Op het Kiev station is iedereen onderweg, vertrekt, komt aan
En hij staat in de stationshal en doet de treinen uitgeleide
En vlak bij hem zoeken passagiers boos een tijdelijk onderkomen
En tevreden kruiers, met steeds meer vet op de botten, lopen af en aan

Ach, hoe riep iedereen, en trilde de locomotief van de ovaties
Toen ze hem begroetten, toen hij aankwam op het Finland station
Maar de vreugde verdween, als golven kwamen de jaren aangerold
En nu doet hij zelf op alle stations de treinen uitgeleide

Alles heeft zich ergens heen in gang gezet, stilletjes is heel het land op weg gegaan
Ach, leider van het proletariaat, we zijn onderweg naar andere tijden
We nemen een laatste keer afscheid, wie iemand uitgeleide doet, moet nu achterblijven.
In de streken waarheen iedereen op weg is, ga ik u een beetje missen.
---------------------------------------------------
 

Ik hoorde het liedje en dacht: bij mijn eerstvolgende bezoek aan Moskou ga ik dat beeld bekijken. Want dat komt dan toch een beetje tot leven, met zo'n aardig lied wat eraan is opgehangen. Maar helaas, Lenin is bij een verbouwing in 2003-2004 gedemonteerd en er is een vijf meter hoge klok voor in de plaats gekomen. Een beetje vreemd is dan wel dat ik daar geen foto van heb kunnen vinden. Mocht u in de buurt zijn - zelf kom ik in de nabije toekomst beslist niet in Moskou - maak even een foto van die klok en stuur 'm op. Het station is sowieso een bezoekje waard, vanwege het dak, een ontwerp van Vladimir Sjoechov. Over hem schreef ik al meerdere keren, onder meer hier.


Sport in de Sovjet-kunst. Deel 2 – De schaatsmeisjes van Michail Rojter

A. Samochvalov - Meisje in voetbalshirt

Het Russisch Museum in Sint-Petersburg heeft een virtuele tentoonstelling ingericht over een onderwerp dat mij na aan het hart ligt: sport in de Sovjetunie. (Dat zeg ik niet helemaal correct, het thema is sport, maar verreweg de meeste kunstwerken stammen uit de Sovjetunie. Eerder toonde ik een selectie uit de schilderijen, nu zijn grafiek en toegepaste kunst aan de beurt.

De afbeeldingen in de galerij hieronder zijn vrij klein, voor grotere versies gaat u naar de tentoonstelling zelf, waar de illustraties aanklikbaar zijn. Bij enkele afbeeldingen in mijn galerij staat achter het jaartal tussen haakjes nog een cijfer. Dat verwijst naar een korte toevoeging onder aan dit stukje.

De meeste werken zijn van Michail Rojter, samen met Samochvalov mijn favoriet.

 

 

1. De geschilderde versie van Samochvalovs Meisje in voetbalshirt is veel bekender. Ik schreef er eerder een stukje over.

2. Meer over het sportwerk van Tsjajkov schreef ik hier.

3. Dejneka maakte de schets voor het plafond van metrostation Majakovskaja in Moskou. Het uiteindelijke resultaat ziet er zo uit:

 

4. De tribune is van het Kirov stadion in Leningrad. Jermolajev maakte een prachtige serie over het stadion, waar ik een stukje over schreef. (Dat staat op mijn oude weblog en komt binnenkort beschikbaar.)

5 - 6. Exemplaren van deze twee werken zijn in Moskou te koop bij de Gamborg Gallery, dat nog een flink aantal andere werken van Michail Rojter heeft. En zelf heb ik ook twee Rojters, waarvan eentje met schaatsmeisjes: 

Hier deel 1.

Leviathan van Zvjagintsev: mooi, maar voorspelbaar

---------------

En tenslotte heb ik dan toch maar de gang gemaakt naar het Hilversumse Filmtheater om Leviathan van Andrej Zvjagintsev te gaan zien. Na alle ophef in mijn – deels digitale - omgeving (“Intens deprimerende ervaring. Fantastische film”,  “Hij zindert nog altijd na”. “Gaan. Absoluut”. “Het is prachtig en je wilt daarna zelfmoord plegen”.) kon ik nauwelijks anders.

Vanwaar mijn aarzeling om te gaan? Uit de recensies had ik al begrepen dat Zvjagintsev in zijn film een felle schijnwerper richt op de duistere, gecorrumpeerde kanten van Rusland. Wilde ik dat allemaal nog eens ingewreven krijgen? Nee. Ik krijg er bijna dagelijks genoeg van binnen en heb er – mooie uitdrukking – mijn bekomst van. En Rusland biedt ook zo veel anders, zo veel moois, leukers en vrolijkers.

En? Zindert de film nog na? Nee. Wil ik zelfmoord plegen? Zelfs niet overwogen. Moet u de film gaan zien? Als u van mooi gemaakte films houdt, zeker. Als u niet zo veel van Rusland weet, absoluut. (En dan niet na afloop zeggen: was dat nou allemaal niet wat overdreven?) Het verhaal is inderdaad deprimerend, de setting – laat dat maar aan Zvjagintsev over – indrukwekkend. Geweldig is de picknick, die indirect leidt tot de ondergang van de hoofdfiguur. Indringend is de manier waarop diens vriendin door zijn zoon wordt verstoten. En Roman Madjanov, die de foute burgemeester speelt, verdient per direct een hele grote Oscar.

Roman Madjanov

En toch zindert de film niet na. Ja, het onheil is bijna voelbaar, de verdorvenheid van de lokale machthebbers kan bijna niet scherper worden neergezet. Maar Leviathan is mij, wat de grote lijnen betreft, te voorspelbaar en te expliciet. Liet Zvjagintsevs film De Terugkeer veel te raden over, Leviathan is bijna zo plat als een dubbeltje. De scene in de kerk, met de schijnheilige burgemeester devoot luisterend … ben ik de enige die hier even aan Nikita Michalkov moest denken? De vergelijking gaat verder natuurlijk volledig mank, maar de beeldtaal in de kerk heeft bijna dezelfde ‘vettigheid’ die de latere films van Michalkov moeilijk verteerbaar maakt.

De enige vraag waar ik na afloop mee bleef zitten, is: hoe kan het zijn dat het Russische ministerie van Cultuur Zvjagintsev deze film heeft helpen maken?