Bezoek uit Siberië: zes gefilmde portretjes van Nederland

Wie geen woord Russisch spreekt, kan dit stukje misschien beter overslaan. Al zijn er volop leuke beelden te zien … uit Nederland.

Een cameraploeg uit Siberië bracht het afgelopen najaar een bezoek aan Nederland. Het resultaat zijn zes aardige, uiterst welwillende portretjes van vooral Amsterdam. Veel nieuws heb ik niet gezien (wel een mooi detail: de dubbele deuren van de telefooncel in het museum Het Schip in Amsterdam), maar het is aardig om de te zien welke dingen Russische bezoekers opvallen.

En wie Russische gasten verwacht, kan hun de filmpjes toesturen, als opwarmertjes.

Deel 1 is wel érg braaf, met veel polders, klompen en molens. In deel 2 hoorde ik iets grappig in de uitspraak van Jevgeni Ivanov, de maker van de serie. Hij legt in ‘grachtengordel’ de klemtoon op de laatste lettergreep. En omdat in het Russisch een onbeklemtoonde O wordt uitgesproken als een A, zegt Jevgeni: grachtengardél.

Deel 3 en deel 4 gaan onder meer over architect Han van Loghem. Die bouwde in de jaren twintig arbeidershuisjes in Kemerovo, de stad waar de cameraploeg vandaan komt. Deel 5 gaat over de NDSM-werf, deel 6 over de culturele onderdelen van het Nederland-Ruslandjaar. En ook hier: geen onvertogen woord. 

DEEL 1:

DEEL 2:

DEEL 3:

DEEL 4:

DEEL 5:

DEEL 6:

Dubbele wc-potten in Sotsji - geen enkele wc-pot in de psychiatrische inrichting van Aleksandrovsk

U hebt ze misschien wel gezien, die grappige foto’s die sinds een dag of wat de ronde doen: van die wc in Sotsji met twee wc-potten naast elkaar.

Ze hadden die dubbele wc-pot maar beter cadeau kunnen doen aan de psychiatrische inrichting in het dorp Aleksandrovsk in de provincie Irkoetsk. In het ‘damestoilet’ daar hebben ze geen enkele wc-pot. De patiëntes moeten hun behoefte doen in een emmer.

Misschien goed om dat even in het achterhoofd te houden, wanneer de komende weken al die glimmende plaatjes en praatjes uit Sotsji over u en mij worden uitgestrooid.

De lokale ombudsman voor de mensenrechten, voor wie volgens de wet geen deur gesloten mag blijven, had de grootste moeite om de inrichting binnen te komen. Het personeel – 200 man sterk – vreest voor sluiting. Voor de lokale economie zou dat een grote klap zijn.

Hieronder het verhaal van de ombudsman, Valeri Loekin. De emmers komen voorbij vanaf 2.02. Ik heb geen zin om het allemaal te vertalen. (En leest u ook mijn stuk van gisteren nog even door, over de falende Russische overheid die haar eigen graf graaft.)

En toevallig stuitte ik net vandaag op onderstaand liedje. Heel toepasselijk. De tekst verschijnt in beeld. Pakt u zelf een woordenboek, al spreken de beelden voor zich.

President Poetin en de geest van tsaar Nicolaas II. Ben Judah’s beklemmende analyse van een regime dat zijn eigen graf aan het graven is.

Hoe stabiel is Rusland? Ben Judah beschrijft in 'Fragile Empire' hoe Vladimir Poetin door alle concurrentie te elimineren uiteindelijk zijn eigen positie heeft ondermijnd. De machtigste man van Rusland regeert over een land van gebroken schakels met, net als onder Nicolaas II, een onzekere toekomst. 

Zou het de laatste tijd vaak gebeuren? Met al die ontrust in de Oekraïense achtertuin van Poetin? Dat de Russische president bezocht wordt door de geest van tsaar Nicolaas II?  Ben Judah schrijft in zijn indrukwekkende boek Fragile Empire. How Russia fell in and out of love with Vladimir Putin over de angstdromen van Ruslands machtigste man: “The Tsar would creep closer, bent crooked, beseeching Putin to behave exactly as he did: to hold on, to relinquish nothing, never to abdicate in favour of the quibbling liberals who risk handing the inheritance to hysterics, to rule as he must, to rule alone, in the name of the stability that Russia needs at all costs.”

Een onzekere president Poetin. Hoe anders was dat zo’n tien jaar geleden. Zijn macht en populariteit leken onaantastbaar, hoge olieprijzen en de uitschakeling van concurrerende machtsfactoren leken Rusland de stabiliteit te hebben gebracht waar het land naar snakte.

Waar ging het mis? Judah beschrijft het gedetailleerd. Zijn Fragile Empire is een röntgenfoto van Rusland gedurende de afgelopen vijftien jaar. Wie zich een beeld wil vormen van Poetins Rusland aan het begin van de 21ste eeuw, kan zich geen beter boek wensen.

Het is juist met de uitschakeling van concurrerende machtsfactoren dat Poetin zichzelf een slechte dienst heeft bewezen. Aanhoudende aanslagen (met Beslan als tragisch dieptepunt), toenemende corruptie en wetteloosheid boden de oppositie aanknopingspunten voor verzet. De economische chaos van de jaren negentig mocht dan bezworen zijn, in bestuurlijk opzicht faalde de overheid opzichtig. Genoeg kansen voor open doel voor de oppositie.

Poetin, gedreven door autoritaire, paranoïde instincten, koos voor de aanval. Regionale eigenzinnigheid werd met de afschaffing van de gouverneursverkiezingen geëlimineerd, de Doema werd gedegradeerd tot een veelbespotte stempelmachine. Door middel van de ‘partij’ Verenigd Rusland werd een patronage-structuur in het leven geroepen met tentakels tot in alle uithoeken van de samenleving.

Het werkte averechts. In plaats van een effectieve machtsverticaal ontstond een keizerlijke bureaucratie, niet in staat tot zelfstandig handelen, volledig gebonden aan het Kremlin, met aan de top Poetins vrienden die op de golven van de olie-inkomsten uitgroeiden tot tycoons.

De economische voorspoed sijpelde door naar beneden. Stijgende lonen, IKEA, vakantie in het buitenland, de groeiende middenklasse had aanvankelijk genoeg redenen om het falend bestuur van de overheid voor lief te nemen. Judah: “The Putin government saw the consumer revolution as its finest achievement. However, it was going to be one of its biggest problems… Russian society was now becoming more diverse – but the ‘United Russia’ straightjacket would soon leave this new middle class feeling suffocated and impotent. The Kremlin did not grasp this until it was much too late.”  

Medvedev en Poetin

Verrassend genoeg is het Dmitri Medvedev, algemeen gezien als trekpop van de Poetinclan,  die Poetin en de zijnen in de problemen brengt. In 2008 naar voren geschoven als een soort interim-president, wijst Medvedev herhaaldelijk op de noodzaak van hervormingen. Wanneer de gewekte verwachtingen niet worden waargemaakt, liggen de holle beloftes van de overheid naakt op straat. Corruptie, de onrustige Kaukasus, massa-immigratie, onbetrouwbare politie, falende rechtspraak; met inmiddels een meerderheid van de Russen online, begint het te broeien.

Judah komt met een pregnante parallel, al is ‘ie misschien wat vergezocht. In 1972 hing er in Moskou rook door bosbranden in de omgeving. In het zuiden van de USSR brak een cholera-epidemie uit. De overheid had de grootste moeite om de brand en de ziekte onder controle te krijgen. Het bleek een keerpunt. De staat, met al zijn pretenties over vooruitstrevendheid en modernisering, kon haar eigen burgers niet beschermen en werd vanaf dat moment vooral geassocieerd met stagnatie. In Poetins Rusland hadden de omvangrijke bosbranden van augustus 2010 hetzelfde effect.

Het Rode Plein tijdens de branden van augustus 2010

De ontreddering en boosheid in 2010, met internet als uitdijend podium, waren enorm. De overheid faalde, de verticale macht, zo werd pijnlijk duidelijk, functioneerde niet. “What is not coordinated by the president is not coordinated by anyone", aldus Medvedev. Het klonk als een echo van het bewind van Nicolaas II. (Over de bosbranden in 2010 en de falende overheid schreef ik hier.)

Waar de middenklasse steeds weer tegenaan liep en genoeg van kreeg, was een incompetente, corrupte en inhalige overheid. Judah: “A Putinist political culture had emerged of national, bureaucratic, regional and even village elites monopilizing state resources, turning their political power into business influence, entrenching nepotism and accumulating priviliges with impunity.”

De druppel die de emmer doet overlopen is de ‘rokkade’ van 2012, wanneer Medvedev weer plaatsmaakt voor Poetin, die aan zijn derde termijn als president begint. Nooit eerder was diens grip op het establishment zo stevig, maar de stemming in het land was door hem volledig verkeerd ingeschat. Hij wordt dan al gezien de “stagnation candidate” en bovendien: het cynische een-tweetje met Medvedev wordt door de middenklasse ervaren als een vernederende klap in het gezicht. Men is het zat om behandeld te worden als kleine kinderen.

Massale betogingen in Moskou (ook uitgelokt door gemanipuleerde verkiezingen) zijn het gevolg. Met toenemende repressie weet het Kremlin de oppositie de wind wel uit de zeilen te nemen, maar er is iets onomkeerbaars gebeurd: de consensus in het land waar Poetin zich lange tijd op kon beroepen, is verdwenen. Zijn toon wordt conservatiever, in een poging om de ‘elitaire oppositie’ te isoleren, richt hij zich steeds nadrukkelijker tot de ‘brede massa’ in de provincie.

Ben judah

Judah laat echter overtuigend zien – het zijn de sterkste pagina’s in zijn boek – dat Poetin zich over de steun in die provincie ook niet al te veel illusies moet maken. Ook daar is men de incompetente, stelende overheid meer dan zat. Poetin wordt er slechts gedoogd bij gebrek aan een alternatief. En bij de gratie van economische stabiliteit. “These are the seething people, who, should Putin cut his promises in an oil tumble, would start to shriek with almost physical pain.” 

Bij zijn reizen door de regio’s valt Judah op hoe verdeeld het land is. Een beklemmend beeld rijst op van Rusland als een land van gebroken schakels. De Moskouse oppositie, levend op een eiland van economisch welvaren, is er niet in geslaagd om naar buiten te breken en een nationale beweging te worden. “Cut off economically means cut off socially and cut off culturally. It disdains the hinterland, viscerally.”

Die minachting en afkeer zijn wederzijds. In de provincie wordt Moskou gevoeld als koloniale macht die de regio’s ziet als wingewesten. Wie een idee wil krijgen van die gapende kloof, zou Judah achterna moeten reizen naar het Russische Verre Oosten. De bevolking in de kleine steden en dorpen voelt er zich hopeloos in de steek gelaten. Vertrouwen in de Moskouse oppositie, die gezien wordt als een onderdeel van de elite, is er niet. “All the links that normally tie a country together: elections, functioning institutions, free media, a real public space – have all been broken by Putin.”

Zo scherp als Judah’s analyse is van de afgelopen vijftien jaar, zo voorzichtig is hij in zijn blik op de toekomst. Een sleutelrol ziet hij weggelegd voor de activisten, de bloggers en de burgerinitiatieven die in het hele land zijn opgekomen. Groeien die uit tot vigilante-achtige bewegingen (zoals de antidrugsbeweging in Jekaterinburg) of tot een democratische stroming, met het protest rond het Chimki-bos bij Moskou als voorbeeld?

Judah: "There is an anguished country out there ... Russia is nog yet unstable, but its future is uncertain." 

Hoe rustig zou Poetin slapen, en wat zegt hij tegen de geest van Nicolaas II, wanneer die weer langskomt in zijn dromen?

Hoe KRO’s Hans van Willigenburg Lev Stepanov uit Leningrad hielp bij het opsporen van zijn Nederlandse vrienden.

Op een vroege morgen in september 1989 zat ik in de radiostudio van de KRO aan de Emmastraat in Hilversum tegenover Hans van Willigenburg. Hij presenteerde Adres onbekend, zeg maar: de radiovariant van Spoorloos. Namens Lev en Nelli Stepanov uit Leningrad, was ik op zoek naar … ja, naar wie eigenlijk?

Ik werkte in die tijd al bij de NOS en daar was een Russische brief bezorgd. Wist ik daar misschien raad mee? De brief bevatte het aandoenlijke verhaal van Lev Stepanov, die in 1957 tijdens het legendarische Zesde Internationale Jeugdfestival in Moskou samen met zijn zus Nelli een Nederlands stel had leren kennen. Hij zou zo graag nog eens van ze willen horen en of de Nederlandse TV daarbij misschien kon helpen. 

Ik had de brief van Lev meegenomen naar de radiostudio en las er een stukje uit voor: “Ik weet niet waarom, maar toen we in de Tretjakovgalerij waren, vielen ons twee buitenlanders op, een jongeman en een vrouw. Ze kwamen, zo bleek later, uit Nederland. Hoe weet ik niet meer, maar we raakten aan de praat en brachten de hele dag met ons vieren door. We bezichtigden Moskou vanuit het raam van een taxi, we stopten vaak om foto’s te maken, ’s avonds aten we in restaurant Praag en daarna gingen we naar het Kremlin, waar we feestelijk vuurwerk aanschouwden en dansten. Die dag is ons ons hele leven bijgebleven. Een jaar later kregen we een uitnodiging voor de bruiloft van Armin Fokkema en Sjarla Lagedjoeka … “

Lev schreef dat hij beide namen uit zijn herinnering reproduceerde en ik vermoedde dat we op zoek moesten naar Herman Fokkema en Charla/Sjarla Lagendijk … Hans van Willigenburg deed een oproep aan de luisteraars: kent u Herman Fokkema of Charla Lagendijk die in 1957 in Moskou waren op het Jeugdfestival, belt u dan alstublieft! En er werd gebeld, al heel snel. Een mevrouw vertelde dat ze een Armien Fokkema kende die ooit had gewoond aan de Charloisse Lagedijk in Rotterdam …

De broer van Armien belde ook nog en binnen tien minuten had Hans van Willigenburg Armien Fokkema aan de lijn, aan de andere kant van de wereld. En hij vroeg:

- Wilt u even zeggen wie u bent?

- Ik ben Armien Visser. En wij wonen nu in Malang, in Indonesië.

- Wij hebben het sterke vermoeden dat u de Armiene Fokkinga bent die ..

- Fokkema.

- Fokkema, ja, die in 1957 op een internationaal jeugdfestival in Rusland was.

- Ja, dat klopt.

Armien vertelde dat ze in 1959 inderdaad nog een uitnodiging naar Lev en Nelli had gestuurd voor de bruiloft met haar toenmalige reisgenoot (vandaar haar ‘nieuwe’ achternaam Visser). Maar, zoals Lev ook schreef in zijn brief, een reis naar het Westen was in die tijd volledig uitgesloten.

Ik schreef Lev en Nelli dat hun Nederlandse vrienden waren gevonden. Een paar maanden later bracht ik ze een cassette met de uitzending. De zomer daarop vond de hereniging plaats met hun Nederlandse vrienden op het stationnetje van Bilthoven.

Ik moest aan het verhaal van Lev en Nelli denken toen ik weer eens op de foto’s stuitte die de Zwitser Leonard Giannada op het Moskouse festival maakte. Bij een complete Russische generatie staan die twee weken in juli/augusuts 1957, de eerste keer dat de poorten in het IJzeren Gordijn voor even waren opengezet, in het geheugen gegrift. (De jonge clown op een van de foto's is Oleg Popov.)   

Fotografen Fjodor Telkov en Sergej Poterjajev portretteren kleine volken van Rusland

View fullsize

Fjodor Telkov (27) en Sergej Poterjajev (25) zijn twee fotografen uit Jekaterinburg. Waar veel van hun leeftijdgenoten Moskou als het beloofde land zien, kiezen zij doelbewust voor de Oeral als thuisbasis. Jekaterinburg ligt centraal en dat is ideaal voor hun foto-expedities. Die voeren de twee vooral naar regio’s met kleine, in hun voortbestaan bedreigde volkeren. Poterjajev in een interview met The Calvert Journal: ”Mijn ouders zijn gewone lui die naar Jekaterinburg zijn verhuisd. Ik begrijp dat soort mensen, ik ben een van hen.”

In een van de projecten van Poterjajev en Telkov worden islamitische gemeenschappen in de Oeral geportretteerd, onder meer in de dorpen Oefa-Sjigiri, Oktjabrski en Agbasj. Volgens de fotografen vormen zij het bewijs dat verschillende religieuze groeperingen prima naast elkaar kunnen leven.

In een ander project van Telkov en Poterjajev komen de Mari in de Oeral aan bod, zo’n 24.000 man sterk, nakomelingen van Mari die in de 16de eeuw naar de Oeral trokken om aan gedwongen kerstening te ontkomen. De ineenstorting van de USSR heeft geleid tot een leegloop van het platteland, waardoor de tradities van de Mari worden bedreigd.

Een derde project van Telkov Poterjajev draagt de naam Lijn van het Noorden (Линия Севера), waarbij het bestaan van meerdere kleine volken worden geportretteerd, elk bedreigd door de moderne tijd. (Meer over dit project is te lezen op de site van BBC en op de site Ugrow Now, beide in het Russisch.)

En nu we het toch over fotografie hebben … De afgelopen dagen doen foto’s de ronde die een moeder ergens op het Russische platteland heeft gemaakt van haar twee kinderen. Iedereen vindt ze geweldig. Ach! Ooh! Awesome! Super! Ik vind ze vooral irritant. Mooie plaatjes hoor, knap en zo, maar hoeveel suiker kan je over een foto strooien? En voor het grootste deel geënsceneerd, en dan doen alsof het allemaal zo spontaan is. Houd ik ook niet van.

De fotografe heet Jelena Sjoemilova. Kunt u geen genoeg krijgen van haar foto’s, u vindt ’r nog verschrikkelijk veel meer bij flickr. (Alleen al die foto van dat jochie met die witte vleugels ... Mijn hemel!)

En voor wie meer werk van Telkov en Poterjajev wil zien: hier en hier hun eigen site.

De straatnaambordjes en huisnummers in de Tsjechovstraat van Jaroslavl op een rij. Een hartverwarmend kunstobject.

Tweeëneenhalf jaar geleden fotografeerde ik in Jaroslavl alle huisnummers en straatnaambordjes in de Tsjechovstraat. Ik vond de variatie hartverwarmend. Kom daar eens om, in ons strakgetrokken Nederland.

 Ik begon aan de even zijde, bij de laagste nummers. Aan het einde van de straat ben ik overgestoken en vandaar teruggelopen langs de oneven zijde. Sommige nummers heb ik niet gevonden. Of de straatnaam ontbrak. Beide kwam ook voor. Slechts één keer kreeg ik de achterdochtige vraag wat ik aan het doen was, van een winkeljuffrouw die voor de winkeldeur een sigaretje stond te roken. “Ik fotografeer de straatnaambordjes!”, zei ik enthousiast, en ik voelde meteen dat ik een heel rare indruk maakte. Zelden iemand zo duidelijk zien denken dat ik gek was.

Op mijn oude blog liet ik al eens wat van die foto’s zien. Op deze nieuwe plek is er visueel veel meer mogelijk en daarom doe ik het nog eens dunnetjes over, nu met alle foto’s die ik maakte in de Tsjechovstraat in Jaroslavl: 

 Ik vermeld nog dat ik me aan beide zijden heb beperkt tot de straatkant. Russische adressen gaan vaak nog een stukje de ‘diepte’ in. Er staan dan nog flatgebouwen verder van de straat af, achter de voorste rij huizen, die dan officieel ook nog aan (in dit geval) de Tsjechovstraat liggen. Ongetwijfeld had ik daar nog veel meer bordjes kunnen fotograferen. (Ul. Tsjechova 29A/Huis 2/Korpoes C, enzovoort), maar je moet van ophouden weten.

In alle bescheidenheid vind ik verder dat we hier te maken hebben met een kunstobject. Ontwapenend, rustgevend, ontregelend en - over het ontbreken van enkele nummers - less is more, het zijn slechts enkele termen die komen bovendrijven bij het bekijken van de straatnaambordjes aan de Tsjechovstraat in Jaroslavl.

Een prachtige tramrit door een besneeuwde industriewijk van Perm. Met heel veel zen

View fullsize

Gaat u mee naar Perm in de sneeuw? Gaan we een ritje maken met tram nummer 2!

Mocht u aarzelen, kijkt u dan even naar het lijstje van de haltes onder het filmpje. Industriële, winterse poëzie. Mooier wordt het nergens. En dan dat geluid! Ik heb niks met zen als middel tot verlichting en zo, maar Tram 2 in Perm helpt me een aardig eindje op weg.

Perm, Tram 2, van Osentsy naar de Stachanovstraat.

(De cameraman - ik vermoed de bestuurder zelf met een dashcam - begint een paar haltes voor het eindpunt. Hij gaat gewoon verder nadat de tram is omgedraaid en weer de andere kant opboemelt. Dáár (vanaf 2.08) pakken we het op (Ostanovka = Halte).

2.08: Ostanovka Osentsy (de naam van de industriewijk)

2.50: Ostanovka Prombaza (= samentrekking van industriële / basis  )

3.33: Ostanovka Remstrojmasj (= samentrekking van reparatie / bouw / machine)

4.30: Ostanovka ZjBI (de afkorting staat voor: producten van gewapend beton)

5.30: Ostanovka Nefteorgsintez. (Nefte staat voor olie, sintez voor syntethisch, org, dat weet ik zo gauw niet)

(Even later zwenkt de camera naar links om een modern gebouw in beeld te nemen. Ik vind dat erg storend, je hele zengevoel raakt uit balans.)

6.28: Ostanovka TETS-9 (we zijn bij elektrische warmtecentrale 9)

7.49: Gambovski trakt (Grote Gambovskiweg)

8.35: Halte op verzoek. (Hier stopt de tram alleen wanneer daarom wordt verzocht. Opvallend, want Russische bussen en trams stoppen doorgaans altijd en overal, ook wanneer er niemand aan boord is en de halte leeg en verlaten. Waarom hier dan “uitsluitend op verzoek”? Ik weet het niet.)

9.17: Ostanovka Ljoebimova. (Dat lijkt me gewoon een achternaam)

(Er is hier duidelijk geknipt, het licht is opeens anders, maar dat is niet erg.)

10.17: Een tegenligger! (Ik denk niet dat de bestuurders naar elkaar hebben gezwaaid – dat heb ik trambestuurders in Rusland nog nooit zien doen.)

10.38: Ostanovka Teplitsjni Kombinat (Kassenfabriek)

11.46: Ostanovka Pervomaijskii (1 Mei)

13.05: Ostanovka Vjerchnemoellinskajastraat (vernoemd naar een oude nederzetting, vermoed ik)

13.38: We passeren de rivier de Moeljanka. Althans, het bordje waar de naam van de rivier de Moeljanka op staat.

14.40: Ostanovka Kljoetsjevaja. (Kan betekenen: Essentiële Halte. Dat vind ik mooi, daar houd ik het maar op.)

15.40: Hier komt de mededeling in beeld dat de industriewijk eindigt en er nu een woonwijk aankomt.

Wat me opvalt is dat er erg weinig mensen bij de haltes staan. Ik denk dat er op zondag gefilmd is. Of zouden al die bedrijven met die mooie namen al lang geleden gesloten zijn?

View fullsize

De industriewijk Osentsy en Tram 2 in het vroege najaar. Duidelijk veel minder zen:

En tenslotte, uit de serie Tramritten, nog deze klassieker, uit  Voltsjansk. Dat is het kleinste Russische stadje met een tram. (Ik schreef over dit lijntje al eens eerder. Over enige tijd is dat stukje te bekijken in mijn archief, maar dat is nog in opbouw.)