Hoe stabiel is Rusland? Ben Judah beschrijft in 'Fragile Empire' hoe Vladimir Poetin door alle concurrentie te elimineren uiteindelijk zijn eigen positie heeft ondermijnd. De machtigste man van Rusland regeert over een land van gebroken schakels met, net als onder Nicolaas II, een onzekere toekomst.
Zou het de laatste tijd vaak gebeuren? Met al die ontrust in de Oekraïense achtertuin van Poetin? Dat de Russische president bezocht wordt door de geest van tsaar Nicolaas II? Ben Judah schrijft in zijn indrukwekkende boek Fragile Empire. How Russia fell in and out of love with Vladimir Putin over de angstdromen van Ruslands machtigste man: “The Tsar would creep closer, bent crooked, beseeching Putin to behave exactly as he did: to hold on, to relinquish nothing, never to abdicate in favour of the quibbling liberals who risk handing the inheritance to hysterics, to rule as he must, to rule alone, in the name of the stability that Russia needs at all costs.”
Een onzekere president Poetin. Hoe anders was dat zo’n tien jaar geleden. Zijn macht en populariteit leken onaantastbaar, hoge olieprijzen en de uitschakeling van concurrerende machtsfactoren leken Rusland de stabiliteit te hebben gebracht waar het land naar snakte.
Waar ging het mis? Judah beschrijft het gedetailleerd. Zijn Fragile Empire is een röntgenfoto van Rusland gedurende de afgelopen vijftien jaar. Wie zich een beeld wil vormen van Poetins Rusland aan het begin van de 21ste eeuw, kan zich geen beter boek wensen.
Het is juist met de uitschakeling van concurrerende machtsfactoren dat Poetin zichzelf een slechte dienst heeft bewezen. Aanhoudende aanslagen (met Beslan als tragisch dieptepunt), toenemende corruptie en wetteloosheid boden de oppositie aanknopingspunten voor verzet. De economische chaos van de jaren negentig mocht dan bezworen zijn, in bestuurlijk opzicht faalde de overheid opzichtig. Genoeg kansen voor open doel voor de oppositie.
Poetin, gedreven door autoritaire, paranoïde instincten, koos voor de aanval. Regionale eigenzinnigheid werd met de afschaffing van de gouverneursverkiezingen geëlimineerd, de Doema werd gedegradeerd tot een veelbespotte stempelmachine. Door middel van de ‘partij’ Verenigd Rusland werd een patronage-structuur in het leven geroepen met tentakels tot in alle uithoeken van de samenleving.
Het werkte averechts. In plaats van een effectieve machtsverticaal ontstond een keizerlijke bureaucratie, niet in staat tot zelfstandig handelen, volledig gebonden aan het Kremlin, met aan de top Poetins vrienden die op de golven van de olie-inkomsten uitgroeiden tot tycoons.
De economische voorspoed sijpelde door naar beneden. Stijgende lonen, IKEA, vakantie in het buitenland, de groeiende middenklasse had aanvankelijk genoeg redenen om het falend bestuur van de overheid voor lief te nemen. Judah: “The Putin government saw the consumer revolution as its finest achievement. However, it was going to be one of its biggest problems… Russian society was now becoming more diverse – but the ‘United Russia’ straightjacket would soon leave this new middle class feeling suffocated and impotent. The Kremlin did not grasp this until it was much too late.”
Medvedev en Poetin
Verrassend genoeg is het Dmitri Medvedev, algemeen gezien als trekpop van de Poetinclan, die Poetin en de zijnen in de problemen brengt. In 2008 naar voren geschoven als een soort interim-president, wijst Medvedev herhaaldelijk op de noodzaak van hervormingen. Wanneer de gewekte verwachtingen niet worden waargemaakt, liggen de holle beloftes van de overheid naakt op straat. Corruptie, de onrustige Kaukasus, massa-immigratie, onbetrouwbare politie, falende rechtspraak; met inmiddels een meerderheid van de Russen online, begint het te broeien.
Judah komt met een pregnante parallel, al is ‘ie misschien wat vergezocht. In 1972 hing er in Moskou rook door bosbranden in de omgeving. In het zuiden van de USSR brak een cholera-epidemie uit. De overheid had de grootste moeite om de brand en de ziekte onder controle te krijgen. Het bleek een keerpunt. De staat, met al zijn pretenties over vooruitstrevendheid en modernisering, kon haar eigen burgers niet beschermen en werd vanaf dat moment vooral geassocieerd met stagnatie. In Poetins Rusland hadden de omvangrijke bosbranden van augustus 2010 hetzelfde effect.
Het Rode Plein tijdens de branden van augustus 2010
De ontreddering en boosheid in 2010, met internet als uitdijend podium, waren enorm. De overheid faalde, de verticale macht, zo werd pijnlijk duidelijk, functioneerde niet. “What is not coordinated by the president is not coordinated by anyone", aldus Medvedev. Het klonk als een echo van het bewind van Nicolaas II. (Over de bosbranden in 2010 en de falende overheid schreef ik hier.)
Waar de middenklasse steeds weer tegenaan liep en genoeg van kreeg, was een incompetente, corrupte en inhalige overheid. Judah: “A Putinist political culture had emerged of national, bureaucratic, regional and even village elites monopilizing state resources, turning their political power into business influence, entrenching nepotism and accumulating priviliges with impunity.”
De druppel die de emmer doet overlopen is de ‘rokkade’ van 2012, wanneer Medvedev weer plaatsmaakt voor Poetin, die aan zijn derde termijn als president begint. Nooit eerder was diens grip op het establishment zo stevig, maar de stemming in het land was door hem volledig verkeerd ingeschat. Hij wordt dan al gezien de “stagnation candidate” en bovendien: het cynische een-tweetje met Medvedev wordt door de middenklasse ervaren als een vernederende klap in het gezicht. Men is het zat om behandeld te worden als kleine kinderen.
Massale betogingen in Moskou (ook uitgelokt door gemanipuleerde verkiezingen) zijn het gevolg. Met toenemende repressie weet het Kremlin de oppositie de wind wel uit de zeilen te nemen, maar er is iets onomkeerbaars gebeurd: de consensus in het land waar Poetin zich lange tijd op kon beroepen, is verdwenen. Zijn toon wordt conservatiever, in een poging om de ‘elitaire oppositie’ te isoleren, richt hij zich steeds nadrukkelijker tot de ‘brede massa’ in de provincie.
Ben judah
Judah laat echter overtuigend zien – het zijn de sterkste pagina’s in zijn boek – dat Poetin zich over de steun in die provincie ook niet al te veel illusies moet maken. Ook daar is men de incompetente, stelende overheid meer dan zat. Poetin wordt er slechts gedoogd bij gebrek aan een alternatief. En bij de gratie van economische stabiliteit. “These are the seething people, who, should Putin cut his promises in an oil tumble, would start to shriek with almost physical pain.”
Bij zijn reizen door de regio’s valt Judah op hoe verdeeld het land is. Een beklemmend beeld rijst op van Rusland als een land van gebroken schakels. De Moskouse oppositie, levend op een eiland van economisch welvaren, is er niet in geslaagd om naar buiten te breken en een nationale beweging te worden. “Cut off economically means cut off socially and cut off culturally. It disdains the hinterland, viscerally.”
Die minachting en afkeer zijn wederzijds. In de provincie wordt Moskou gevoeld als koloniale macht die de regio’s ziet als wingewesten. Wie een idee wil krijgen van die gapende kloof, zou Judah achterna moeten reizen naar het Russische Verre Oosten. De bevolking in de kleine steden en dorpen voelt er zich hopeloos in de steek gelaten. Vertrouwen in de Moskouse oppositie, die gezien wordt als een onderdeel van de elite, is er niet. “All the links that normally tie a country together: elections, functioning institutions, free media, a real public space – have all been broken by Putin.”
Zo scherp als Judah’s analyse is van de afgelopen vijftien jaar, zo voorzichtig is hij in zijn blik op de toekomst. Een sleutelrol ziet hij weggelegd voor de activisten, de bloggers en de burgerinitiatieven die in het hele land zijn opgekomen. Groeien die uit tot vigilante-achtige bewegingen (zoals de antidrugsbeweging in Jekaterinburg) of tot een democratische stroming, met het protest rond het Chimki-bos bij Moskou als voorbeeld?
Judah: "There is an anguished country out there ... Russia is nog yet unstable, but its future is uncertain."
Hoe rustig zou Poetin slapen, en wat zegt hij tegen de geest van Nicolaas II, wanneer die weer langskomt in zijn dromen?
