Poesjkin en Jack London pak je zo uit de kast: een Russische woonkamer van veertig jaar terug – nagebouwd op poppenformaat.

Galtsji (zo heet ze op haar blog – haar echte naam ken ik niet) maakt allerlei poppendingetjes. En ze mag trots zijn op haar werk. Want zegt u eens eerlijk: wanneer u alleen de foto hier links had gezien, van zo’n simpele radiator met dito vernsterbank en vensterbankvulling, had u dan gezegd; da’s niet echt, da’s namaak? Kijk ook even naar dat parket, dat wigpatroontje …

“Ik heb een langdurig, maar ongelooflijk interessant project afgerond’, schrijft Galtsji. “Een miniatuurwoonkamer van een bejaarde vrouw uit de jaren zeventig of tachtig in de USSR.”  Ze deed de klus in opdracht (van wie schrijft ze er niet bij) en alle voorwerpen – sorry: voorwerpjes – maakte ze op verzoek van de opdrachtgever. Sommige onderdeeltjes van het interieur ogen daardoor misschien wat archaïsch. Wie had in de jaren tachtig nog zo’n model tv in huis? Met het plaatje op de tv heeft Galtsji een foutje gemaakt. “Dat moet zwart-wit zijn, maar dat is simpel te herstellen”, schrijft ze.

De schaal is 1:12. Het enige onderdeel dat niet door haar is gemaakt, is de naaimachine. “Die is gekocht, dat is fabriekswerk.” Zeer overtuigend vind ik de boekenplank met glazen deurtjes. We zien er staan: Jesenin, Jack London en Poesjkin – boeken die inderdaad tot de standaardinrichting van Russen met enige opleiding behoorden. De deurtjes kunnen open en je kan de boeken eruit pakken en openslaan. De doos met de eveneens zeer overtuigende kerstversiering (zie de serie foto's hieronder) mis ik op het overzichtsplaatje. Misschien zit die keurig weggeborgen in een van de laden of kastjes. 

Hier nog wat meer afbeeldingen:

En hier zien we – voor een ander project – een radio in de maak, met het origineel erbij.

De achtergronden van Galtsji ken ik niet. in elk geval lijken haar miniaturen mij meer dan een hobby. En voor nuttig handwerken zal ze vroeger op school goede cijfers hebben gehaald. Hier nog een keuken. De Kerstman op de ijskast is niet dezelfde als in de doos boven in het fotoserietje. Graag zou ik die ijskast even opendoen, ik vermoed dat 'ie helemaal vol zit.  Nog wat meer voorbeelden van Galtsji's werkjes vindt u hier.

Baptisten in de USSR en de arbeiders van de kogellagerfabriek

Baptisten bij het gebouw van de Opperste Sovjet in Moskou, 16 of 17 mei 1966

Ik ben er maar één foto van tegengekomen, maar die is opmerkelijk genoeg: enkele honderden mensen, sommigen geknield, bij het gebouw van het Centraal Comité van de Communistische Partij in Moskou. Hij is genomen op 16 of 17 mei 1966. Het zijn baptisten die om een onderhoud vragen met partijleider Leonid Brezjnev.

De actie van de gelovigen was een uitvloeisel van het offensief tegen de kerken onder Brezjnevs voorganger Nikita Chroesjtsjov. Diens naam staat tegenwoordig vooral voor destalinisatie en dooi, maar tegenover de kerken was zijn houding keihard. Onder hem werden duizenden kerken en kloosters gesloten, werden missiewerk en diensten in de buitenlucht verboden en werd religieus onderwijs aan banden gelegd. De Russische baptisten behoorden tot de voornaamste slachtoffers.

Uit een protestverklaring van de Initatiefgroep gericht aan de Landelijke Baptistenraad (1961)

In 1959 boog de Landelijke Baptistenraad voor het Kremlin. Lokale gemeenschappen kregen het advies om zich zo veel mogelijk aan de nieuwe regels te houden en bijvoorbeeld geen kinderen meer toe te laten tot kerkdiensten. Dat was zeer tegen de zin van een grote groep rechtlijnigen, die zich de facto afscheidden van de overkoepelende raad. Zij vormden de Initiatiefgroep die (tevergeefs) een congres bijeen trachtte te roepen, waar de handelwijze van de inschikkelijken veroordeeld zou worden.

In 1963 trok de Landelijke Baptistenraad zijn advies uit 1959 in, maar de verdeeldheid bleef. De Initiatiefgroep vormde een eigen Raad van Baptistenkerken, het schisma ging dwars door lokale geloofsgemeenschappen heen. Het waren de volgelingen van de nieuwe raad die aan het religieuze front in de USSR de hardste klappen kregen.

Het waren ook schismatici uit alle windstreken van de Sovjetunie die zich op 16 mei 1966 verzamelden bij het gebouw van de Opperste Sovjet. Zij wilden zich bij Brezjnev beklagen over recent ingevoerde strengere wetgeving met zwaardere straffen, die vermoedelijk specifiek gericht was tegen de ‘harde kern’ der baptisten. Geen andere kerkelijke gemeenschap werd ook in de jaren 1965-66 in de Sovjet-pers zo hard aangepakt als juist de afgescheiden baptisten. Dat hun lot langzamerhand ook in het Westen aandacht kreeg, zal daarbij een rol hebben gespeeld.   

Brezjnev kregen de gelovigen niet te spreken. Die was, zo kregen ze te horen, net vertrokken naar Vladivostok om aan de stad de Leninorde uit te reiken. In een verslag van de gebeurtenisen op 16 en 17 mei wordt gemeld dat de baptisten op straat te woord werden gestaan door KGB-voorzitter Semitsjastny. Er mocht een delegatie naar binnen voor een onderhoud met politburolid Pelsje, maar de baptisten zeiden te zullen wachten op kameraad Brezjnev, waarop de KGB-voorzitter antwoordde: “Ik hoef maar één kogellagerfabriek te bellen en de arbeiders slaan jullie tot moes.”   

Of dat citaat klopt, weet ik niet, ik heb er maar één bron voor. In elk geval waren arbeiders helemaal niet nodig, er waren ruim voldoende KGB-agenten voorradig om de baptisten op de tweede dag van hun protest – met harde hand - af te voeren. De straffen die volgden varieerden van boetes en enkele dagen arrest tot drie jaar kamp voor de organisatoren.

Hoeveel baptisten telde de Sovjetunie rond 1960? De cijfers lopen ver uiteen, van zo’n half miljoen tot drie miljoen. Het laatste cijfer komt van de kerkleiders en omvat vermoedelijk ook baptisten die niet officieel als zodanig geregistreerd stonden. En hoeveel leden telde de ‘fanatieke’ groep die zich afscheidde? Tienduizenden, volgens de leiders van de groep zelf. De Landelijke Baptistenraad (de rekkelijken) hield het voor 1964 op ruim 8.900. De baptisten worden in het huidige Rusland niet vervolgd, maar het schisma bestaat nog steeds.

Amerikaanse klokkenluiders, niet die uit dit stukje

In 1986 was ik als reisleider met een groep Amerikaanse klokkenluiders in Leningrad. De  groep had een religieuze achtergrond, maar of het baptisten waren weet ik niet meer. Via onze lokale stadgids kon een optreden worden geregeld in de baptistenkerk in de wijk Ozerki. De Amerikanen, piekfijn gekleed en met witte handschoenen aan, kwamen klokken luidend door het gangpad naar voren. Het klonk prachtig, het was ontroerend. Een paar jaar eerder was zoiets nog onmogelijk geweest. Ik zat op het balkon en hoorde na elk nummer oude vrouwen met hoofddoekjes zachtjes mompelen: spasibo, spasibo, dank u, dank u.   

Dansen in Sotsji op de klanken van Kola Beldy. Of: het raadsel van de Sovjet-film Stad en lied, met Khil, Frejndlich en Baryshnikov.

Met enige regelmaat komt het clipje voorbij, op Facebook en – vooral – het Russische internet. Aziatische klanken, niet-Aziatische dansers en danseressen, zeer zonnig gekleed, met een bijrol voor een rijtje Lada’s. Raadselachtig en hypnotiserend:

Sovjet-Lada’s, een Sovjet-achtige badplaats … Maar stamt dit licht psychedelische filmpje, riekend naar geestverruimende middelen uit de jaren zestig, wel echt uit de Sovjetunie? Ja en nee. De muziek (uit 1969) is een Sovjet-product, de beelden (uit 1968) zijn dat ook, maar beide zijn pas vele jaren later, toen de USSR al tot een bijna grijs verleden behoorde, samengevoegd. De dans van de zonnige dames en heren is daarbij iets vertraagd om in het ritme te blijven van de Aziatische klanken.      

Kola Beldy

Het liedje is van Kola Beldy, een zanger behorend tot de Nanai (een klein volk uit het Verre Oosten van Rusland), die in de Sovjetunie een nationale bekendheid werd. Het heet Chanina Ranina en gaat over iemand die een visje vangt voor zijn zus. Kola – ik leid dat af uit de filmpjes die ik van hem zag – moet een zeer aimabel iemand zijn geweest, maar mijn aandacht ging toch vooral uit naar die filmbeelden.

Die komen uit Stad en lied, een muziekfilm van regisseur Leonid Menaker. De film was snel gevonden en ik ging er eens goed voor zitten. Het begin was veelbelovend. Het verstilde Leningrad op een vroege morgen, eind jaren zestig. Alleen al die kruiers op het perron! Maar verder … het viel allemaal niet mee.  

Verreweg het grootste deel is opgenomen in Leningrad, maar de film is vooral een staalkaart van de lichte muziek uit die tijd, met artiesten als Eduard Khil (vanaf 15.55), Alisa Frejndlich (41.50) en Edita Pecha (57.00). Opvallend is ook het optreden van Mikhail Baryshnikov (44.20). Kola Beldy is nergens te bekennen, maar evengoed is de film ook in zijn originele vorm, zonder zijn aanwezigheid, voor mij nogal raadselachtig.

Ik heb enig speurwerk verricht, maar niks over Stad en lied kunnen vinden. Was hij bedoeld voor de bioscoop? En trok hij daar veel publiek? Of was hij bestemd voor het buitenland? Een wat onbeholpen poging om toeristen te trekken? Vandaar misschien die buitenlanders op een cruiseschip (24.00), dat folklore-ensemble (24.20) en die danstoestanden aan zee?  

Die dames en heren in zwemkleding – opgenomen in Sotsji – vallen volledig uit de toon bij de rest van de film. De overgang van het strandje aan de Neva naar de zuidelijke badplaats komt dan ook geforceerd over. Een verhaallijn ontbreekt, ik heb met stijgende verwondering zitten kijken. Die verbindende muziek tussen de artiesten (mij deed ze denken aan Live at Pompeii van Pink Floyd), dat paardennummer (30.30), Khil op het vliegveld …  

Я – пас. Ik pas, ik kan er geen kaas van maken. Mij lijkt Stad en lied in al zijn raadselachtigheid een prachtig afstudeerproject voor een student Ruslandkunde.  

(De YouTube-versie hierboven is van een matige kwaliteit. Er zijn betere versies beschikbaar, maar die kan ik op dit weblog niet embedden. Zie hier.)

Intelligente nostalgie naar de USSR – Tatjana Moskvina beschrijft haar jeugd als Sovjet-meisje.

Haar ouders waren “kinderen van het 20ste Partijcongres”, haar oma werkte bij de NKVD. Het is het milieu waarin theatercriticus en colomniste Tatjana Moskvina (1958) opgroeide. Over haar jeugd in de Sovjetunie schreef ze een boeiend boek: Жизнь советской девушки / Het leven van een Sovjet-meisje.

Afgelopen najaar vroeg ik mijn lezers welke literaire boeken men dient te lezen om een goed beeld te krijgen van de Sovjetunie. Moskvina (haar boek was te nieuw om al genoemd te worden) verdient een plaatsje op de lijst die dat opleverde. De jaren die zijn verstreken sinds de USSR uiteenviel, geven haar blik een prettige, nuchtere afstandelijkheid. Haar directe betrokkenheid – ze schrijft tenslotte over haar eigen jeugd – geeft het boek een emotionele lading. Het levert een mengsel op dat je ‘intelligente nostalgie’ zou kunnen noemen.

De ouders van Moskvina komen uit de provincie naar Leningrad. “Provincialen die niet voor Moskou kozen, maar voor Piter, waren allemaal dromers”, schrijft ze, en dat gold zeker voor Moskvina’s vader en moeder. Ze geven zich over aan literatuur, muziek en vooral theater. Het toneelgroepje waar ze zich in verliezen, heeft alles om uit te groeien tot een evenknie van het Moskouse Taganka theater, maar in het slaperige Leningrad “groeien geen Taganka’s”. de aandacht voor dochter Tatjana schiet er nog weleens bij in, maar dan is daar nog altijd oma, kort na de dood van Stalin, zoals velen, ontslagen uit ‘de organen’. Zeer materialistisch (en enigszins drankzuchtig) heeft oma weinig op met de zweverigheid van haar dochter en schoonzoon. Tatjana op haar beurt heeft weinig op met de ideeën van baboesjka – de grootste schat die ze van haar erft is een ongebreidelde liefde voor paddenstoelen, opgedaan tijdens lange zomers op de datsja in de bossen van Karelië. 

Tatjana groeit op in simpele armoede, die ze niet voelt en die haar niet terneerdrukt. Om haar honger naar cultuur te stillen, hoeft ze nauwelijks moeite te doen. In Leningrad zijn er voor kinderen volop theaterclubjes, bioscopen vertonen genoeg interessants, het is allemaal betaalbaar en zelfs in de bossen van Karelië is de bibliotheek niet ver weg. “U had eens moeten proberen om onder het Sovjet-bewind te ontsnappen aan cultuur.” Als puber raakt Moskvina met haar vriendinnen verslingerd aan het TJoeZ, het Theater voor Jonge Toeschouwers.

Moskvina dweept geen moment met de Sovjetunie van de jaren zestig en zeventig, ze onderstreept pluspunten die voor haar generatie simpelweg tastbaar waren. Zij en haar leeftijdgenoten groeiden op onder veel betere omstandigheden dan welke voorouder dan ook. De simpele flatjes die langzaamaan beschikbaar komen, het gratis moestuintje, behoorlijk onderwijs, ook gratis … Vooral voor dat laatste is Moskvina nog altijd dankbaar.   

Paleisplein, Leningrad

Paradoxaal genoeg zaagt de Sovjetunie door al dat onderwijs aan zijn eigen stoelpoten. De kloof tussen de door en door geïdeologiseerde staatsleer en de werkelijkheid van het leven rondom, wordt voor de jonge intelligentsia en haar kinderen-met-een-opleiding steeds moeilijker te verteren. Moskvina schrijft: “Juist in de jaren van mijn jeugd had het land een kans om afstand te doen van het dogma en te gaan leven in contact met de werkelijkheid. Maar het dogmatisme, de wanhopige trouw aan een dode letter, is een chronische Russische ziekte.”

Het leven van een Sovjetmeisje bevat tal van schetsen die het bijna tot een leerboek van een tijdperk maken. De weinig benijdenswaardige positie van de vrouw, de woningnood (Moskvina’s ouders scheiden, haar vader komt met zijn nieuwe echtgenote inwonen bij dochter en ex), de gebrekkige sexuele opvoeding, de boersige lompheid op straat en als contrast de sfeer op de universiteit – het komt allemaal voorbij. ‘God ja, weet je nog?’, denk je, wanneer ze schrijft over de bijna mythische status van ‘de Georgiërs’ en over de dienstensector met zijn eigen wetten, waar een directeur van een markt, restaurant of stomerij een rijk iemand was.

Studenten, begin jaren tachtig. (Locatie onbekend.) Toevoeging: zie commentaar. 

In het najaar van 1980 arriveerde ik in Voronezj voor een verblijf van een half jaar. Het was nog stil op de studentenflat, veel studenten waren nog ‘naar de aardappelen’ – nog zo’n typisch Sovjet-fenomeen. Ook Moskvina brengt met medestudenten van haar theaterinstituur een aantal weken door op en rond modderige aardappelvelden van de provincie Leningrad om te helpen bij de oogst. De ondoelmatigheid van de economie is duidelijk, de onderlinge solidariteit tussen de studenten te velde groot. De pagina’s die Moskvina aan ‘de aardappelen’ wijdt, voerden me terug naar mijn maanden op de studentenflat in Voronezj. Ook daar had je diezelfde solidariteit tussen redelijk intelligente mensen, die allemaal begrepen hoe de Sovjet-wereld buiten in elkaar stak, en die er binnen met een gitaar, drank en elkaars gezelschap het beste van probeerden te maken – en daar uitstekend in slaagden.

Intelligente nostalgie, zo noem ik dat maar.

(Binnenkort zal ook literair medewerkster Aida Smirnova een – Russisch – stukje aan dit boek wijden.)  

YouTube als schatbewaarder van Sovjet-liedjes

Een Russische blogger vindt een liedboek van zijn oom, uit 1962, vol met Sovjet-liedjes. Die oom van hem speelde accordeon en kennelijk diende het boek als inspiratiebron. Wat de blogger vervolgens doet is niet bijzonder ingewikkeld, maar wel erg tijdrovend …

Hij zoekt bij de titels uit het boek een uitvoering op YouTube.

Of hij erin is geslaagd om alle liedjes aan een filmpje te koppelen, weet ik niet. Hij meldt het niet expliciet, maar wat zou ‘t. Het resultaat is hoe dan ook de moeite waard.       

Ik plaats hier niet alle door hem gevonden YouTube-filmpjes – zelfs als iemand anders ze al voor je heeft opgespoord, is dat nog altijd knap tijdrovend. Ik heb een selectie gemaakt binnen de verschillende genres: ideologisch-patriottisch, militair, arbeid en sport, de liefde en vrolijk volksgezang. De titels variëren van Lenin is ons stuur en Moskou-Peking tot Voetballiedje en Veertien minuten tot de start – het laatste met een tekst van Vladimir Vojnovitsj

De nummers achter de titel verwijzen naar de indeling die de Russische blogger aanhoudt. Of die overeenkomt met de hoofdstukjes in het liedboek, is me niet duidelijk. Wat dat betreft heeft mijn Russische collega zich er een beetje van afgemaakt, zijn foto's die hij van de inhoudspagina's zijn niet helemaal duidelijk. Het zij hem vergeven.

Партия - наш рулевой / De partij is ons roer (1.1):

Россия-Родина моя / Rusland, mijn Moederland (1.2):

Ленин всегда с тобой / Lenin is altijd met je (1.1):

Москва советская / Sovjet-Moskou (1.2):

Песня о Ленине / Lied over Lenin (1.1):       

Москва-Пекин / Moskou-Peking (1.2):

Смело мы в бой ойдем/Rus-land, mijn Moederland (2.1): 

Все выше / Steeds hoger (2.2):

По долинам и по взгорьям / Langs dalen en heuvels (2.1):

Играй,мой баян/Speel, mijn accordeon (2.3): 

Молодая гвардия / Jonge garde (2.1):                                     

Вася-василек / Vasja Vasiljok (2.3):

Смуглянка/Brunette (iemand een betere vertaling?  (2.4):

Темная ночь / Donkere nacht (2.4)

Марш высотников / Hoogwerkersmars (3.2):

Влюбленный человек / Een verliefd iemand (4.1):

14 минут до старта / 14 minuten tot de start (3.2): 

Когда идешь ты на свидание / Wanneer je naar een afsrpaakje gaat (4.3):

Футбольная песенка / Voetballiedje (3.3):

Веришь-не веришь / Of je 't gelooft of niet (4.3): 

Из-за острова на стрежень/ Stenka Razin (5.1): 

Степь да степь кругом / Steppe en steppe rondom (5.1) 

Варяг / De Varjag (5.1):

De kleine, grote stem van Okoedzjava – dichter, bard, inspirator van slavisten.

“Je kan niet tegelijkertijd het communisme bouwen en liedjes van Okoedzjava zingen.” Deze moooie zin kwam ik tegen in het boek Красные бокалы. Булат Окуджава и другие (Rode bokalen. Boelat Okoedzjava en anderen) van de door mij zeer gewaardeerde Benedikt Sarnov.

Eerder schreef ik al dat Okoedzjava een apart plekje heeft in mijn slavistenhart. Naar zijn liedjes luisterden we, midden jaren zeventig, in onze dappere pogingen om onze Russische woordenschat uit te breiden. Naar dit liedje bijvoorbeeld, Verbond van vrienden (ook bekend als Oud studentenlied):

Hoeveel van de tekst verstond ik indertijd, in 1975-1976? Vijf procent? Tien procent? En hoeveel van de tekst begreep ik? Laat ik me even beperken tot deze regels:

Пока безумный наш султан / Cулит нам дальнюю дорогу 
(Variant: Сулит дорогу нам к острогу)
Terwijl onze dwaze sultan / Ons een verre weg voorspelt
(Ons een weg naar de gevangenis voorspelt)

Sarnov schrijft in zijn boek over de achtergrond van dit lied. Het was de tijd, in de jaren zestig, van de toenemende repressie onder partijleider Brezjnev. De overheid trad op tegen dissidenten, wat protesten opriep, waartegen weer harder werd opgetreden, wat nieuwe protesten uitlokte, enzovoort. Nadat Brezjnev tijdens een toespraak iets vaags had gezegd over de protesten, deed al snel het gerucht de ronde dat de ondertekenaars van protestbrieven verbannen zouden worden uit Moskou. Terwijl onze dwaze sultan ons een verre weg voorspelt…  

Van dat alles had ik geen idee. Ik wilde gewoon nieuwe woordjes leren.

De eerste zin van dit stukje, over het communisme en de liedjes van Okoedzjava, sloeg niet eens zo zeer op regels als die over de dwaze sultan. Het werk van Oekadzjava straalde een individuele ‘kleinheid’ uit, die niet goed verenigbaar was met de massale ‘grootsheid’ van het communisme. Zijn liedjes (over een rit in de laatste trolleybus, over een meisje dat haar ballon verliest) gingen niet over een volk dat achter rode banieren eensgezind opmarcheerde richting lichtende toekomst. Okoedzjava’s stem was de stem van de enkeling, die sprak uit zichzelf en over zichzelf. “Een vrouw huilt, haar man is naar een ander gegaan”, dat was heel wat anders dan “Wij kennen geen obstakels, niet ter zee en niet ter land!” De breekbaarheid van Okoedzjava’s teksten werd onmiddellijk herkend en maakte hem populair en – bij de overheid – verdacht.

De moeizame verhouding van Okoedzjava met de overheid, de strubbelingen in zijn privé-leven, het komt aan bod bij Sarnov, die hecht met hem bevriend was. Graag had ik nog veel meer over de dichter-zanger gelezen, over de achtergrond van zijn poëzie, over alles wat er speelde in Moskou terwijl ik op een tochtige kamer in Utrecht Russische zinnetjes zat te spellen. Maar Sarnovs boek heet Okoedzjava en de anderen…

Die anderen zijn vooral de dissidenten, de kring waar Okoedzjava (en Sarnov) tegen wil en dank ook deel van uitmaakten, zonder tot de harde kern (de Boekovksi’s, de Sacharovs, de Solzjenitsyns) te behoren. De onverzettelijkheid waarmee sommigen hun stem verhieven, wekt nog altijd bewondering. Maar toch stemt dit deel van Sarnovs boek niet vrolijk. Wat weer eens duidelijk wordt, is dat die dissidenten niet alleen streden tegen de KGB, maar  ook tegen elkaar. En wat nog minder vrolijk stemt: Sarnov, die zulke mooie, gedragen literair-historische boeken op zijn naam heeft staan, heeft die onderlinge strijd tientallen jaren later nog steeds niet opgegeven. Zijn Okoedzjava en de anderen bevat afrekeningen met Vladimir Maksimov, Marja Sinjavskaja en Marietta Tsjoedakova. Hij zal best gelijk hebben in zijn boosheid, maar het oogt – vanuit Nederland - allemaal zo klein. Jouw handtekening onder een protestbrief, of juist het ontbreken daarvan, kon het einde betekenen van een jarenlange vriendschap en het begin van wederzijdse uitsluiting en verkettering. (Ik probeer equivalenten te bedenken in de Nederlandse polder. Loe de jong die Willem Aantjes aan de schandpaal nagelt, dat komt misschien in de buurt.)

Okoedzjava werd meegezogen in deze strijd. Ook hij werd, al was dat vele jaren later, door menigeen verketterd, toen hij ten tijde van de beschietingen van het parlement in 1993 de ‘verkeerde’ kant koos. Dat moet hem bijzonder veel pijn gedaan hebben. Dat kan niet anders, bij iemand die – jaren daarvoor – het gedicht en lied De laatste trolleybus schreef.

… Я с ними не раз уходил от беды, 
я к ним прикасался плечами… 
Как много, представьте себе, доброты 
в молчанье, 
в молчанье…   

 Ik heb mijn Russische woordjes niet voor niks geleerd.

Последний троллейбус

Когда мне невмочь пересилить беду, 
когда подступает отчаянье, 
я в синий троллейбус сажусь на ходу, 
в последний, 
в случайный. 

Последний троллейбус, по улице мчи, 
верши по бульварам круженье, 
чтоб всех подобрать, потерпевших в ночи 
крушенье, 
крушенье. 

Последний троллейбус, мне дверь отвори! 
Я знаю, как в зябкую полночь 
твои пассажиры — матросы твои — 
приходят 
на помощь. 

Я с ними не раз уходил от беды, 
я к ним прикасался плечами… 
Как много, представьте себе, доброты 
в молчанье, 
в молчанье. 

Последний троллейбус плывет по Москве, 
Москва, как река, затухает, 
и боль, что скворчонком стучала в виске, 
стихает, 
стихает.

Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie? - 5 (slot)

View fullsize

Ter afsluiting van mijn piepkleine onderzoekje een overzicht, onderaan dit stukje, van de genoemde schrijvers en titels. Bij de samenstelling daarvan vielen een paar dingen op.

Verrassend (en verheugend) vind ik de relatief hoge score (vier vermeldingen) van Anatoli Pristavkins Ночевала тучка золотая (in het Nederlands verschenen onder de wat ongelukkige titel Kaukasus! Kaukasus!). Een van de krachtigste boeken uit de ‘onthullingsliteratuur’ van de jaren tachtig, toen veel hiaten in de geschiedschrijving van de USSR door schrijvers werden opgevuld.

Varlam Sjalamov werd met zijn kampverhalen twee keer genoemd. Dat vind ik weinig voor zo’n monumentaal werk, waarvan de Nederlandse vertaling (Berichten uit Kolyma) veel indruk maakte en alom lovend werd besproken.

Isaak Babel bleef steken op drie vermeldingen, ondanks de vorig jaar verschenen, bejubelde nieuwe vertaling van zijn verhalen van Sjoukje Slofstra. De beschikbaarheid van Nederlandse titels is duidelijk geen garantie voor veel vermeldingen: Ljoedmila Oelitskaja werd slechts één keer genoemd. Konstantin Paustovski, veelvuldig vertaald en vier keer genoemd, blijft onverminderd populair.

Verder vermoed ik dat veel lezers gewoon hun favoriete boeken hebben genoemd, zonder zich af te vragen of die bij elkaar nu wel of niet een juist beeld geven van de Sovjetunie. Opvallend in dit verband was de inzending van Masja Novikova. Zij noemde “allemaal Sovjetboeken” (onder meer drie titels van Leonid Brezjnev), die zeker níet tot haar favoriete behoren: “Ik heb ze nooit gelezen, zelfs toen ik leraar Russische literatuur was op een middelbare school. Mijn leerlingen hoefden deze ook niet te lezen.” Vanwege deze dwarse omschrijving heb ik haar lijstje, hoewel te laat ingeleverd, toch meegeteld.   

View fullsize

In het lijstje staan de auteurs met hun aantal vermeldingen, eventueel uitgesplitst naar titels. Soms was men wat vaag (‘Gedichten’). En mogelijk noem ik in enkele gevallen de Russische titel terwijl er een vertaling bestaat. Of omgekeerd, dat ik een Nederlandse titel noem die helemaal niet bestaat. Ik had geen zin om dat steeds uit te zoeken. Auteurs die slechts één keer zijn genoemd (52 in totaal) laat ik onvermeld – ik moet érgens een streep trekken. (Al had ik Fjodor Abramov graag ook een plekje gegund.)

En tot slot: Erg serieus neem ik mijn eigen onderzoekje niet. Ziet u het vooral als een uitgebreide leessuggestie.

AUTEURS MET AANTAL VERMELDINGEN:

Michail Boelgakov: 12

- De meester en Margarita: 7     - Hondehart: 5

Vasili Grossman: 6

- Leven en lot: 5      - Alles stroomt: 1

Anatoli Rybakov: 5

- Kinderen van de Arbat: 2     - 1935 en volgende jaren: 1    - Angst: 1    - Het zware zand: 1

Vladimir Vojnovitsj: 5     - De merkwaardige lotgevallen van soldaat Ivan Tsjonkin: 2                   - Avtoportret: 1       - Ivankiade: 1    - Monumentale propaganda: 1

Ilf en Petrov: 4

- De twaalf stoelen: 3     - Het gouden kalf: 1

Venedikt Jerofejev: 4

- Moskou op sterk water

 Konstantin Paustovski: 4

“Alles van …”, “Mag zeker niet ontbreken”, enz.

Anatoli Pristavkin: 4

Kaukasus! Kaukasus!

Aleksandr Solzjenitsyn: 4

- In de eerste cirkel: 2

- Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj: 1     - Goelag Archipel: 1

Jevgeni Zamjatin: 4

- Wij: 3     - Verhalen: 1

View fullsize

Graf van Aleksandr Solzjenitsyn - Donskoj klooster, Moskou

Vasili Aksjonov: 3

- Generaties van een winter: 2       - Zvjozdny biljet: 1

Isaak Babel: 3

- Rode ruiterij: 2     - Verhalen uit Odessa: 1

Leonid Brezjnev: 3

- Malaja Zemlja: 1      - Tselina: 1      - Vozrozjdenie: 1

Sergej Dovlatov: 3

- Verhalen

Aleksandr Fadejev: 3

- De jonge garde

Nikolaj Ostrovski: 3

- Hoe het staal gehard werd

Karel van het Reve: 3

- Met twee potten pindakaas naar Moskou     - Rusland voor beginners      - Siberisch dagboek

Vasili sjoeksjin: 3 

- Verhalen

Joelija Vosnesenskaja: 3

- Vrouwendecamerone

Anna Achmatova: 2

- Requiem

Svetlana Aleksijevitsj: 2

- Wij houden van Tsjernobyl: 1       - Secondhand-Zeit: 1

Joseph Brodksy: 2  

- Anderhalve kamer: 1      - Gedichten:  1

Marius Broekmeyer: 2

- Het verdriet van Rusland

Daniil Charms: 2

- Verhalen

Varlam Sjalamov: 2

- Berichten uit Kolyma

Topol i Neznansky: 2

- Het Bjelkin manuscript: 1      - Journalist voor Brezjnev: 1

Aleksandr Zinovjev: 2

- De lichtende toekomst: 1      - Homo soveticus: 1

Michail Zosjtsjenko: 2

- Verhalen.

(Een enkele oplettende lezer vraagt zich misschien af: en waar is Jaap ter Haar gebleven?  Inderdaad, “Alles van Jaap ter Haar”, werd twee keer genoemd. Maar met titels als Lotje in de dierentuin en Het wereldje van Beer Ligthart, heb ik hem toch maar buiten dit overzicht gehouden.)   

(Hier de linkjes naar deel 1, deel 2, deel 3 en deel 4.