literatuur

Twee recensies van de nieuwe roman van Elena Katishonok, и новая сотрудница нашего блога. "А света в окне нет?.. "

Het huidige Riga

Het huidige Riga

Новый роман Елены Катишонок - это событие.  Een nieuwe roman van Elena Katishinok is een gebeurtenis. И отличный повод представить вам  новую сотрудницу этого блoга, Айду Смирнову, которая будет писать, на русском, о русском литературе. En een uitstekende gelegenheid om een nieuwe medewerkster van dit blog aan u voor te stellen: Aida Smirnova, die in het Russisch over Russische literatuur zal schrijven. Bijdragen in het Nederlands over Russische literatuur blijven gewoon verschijnen, zoals hieronder in de rechterkolom, in dit geval ook over Katishonoks nieuwe roman.

Аида Смирнова - Признаюсь сразу: чтение этой книги, постижение ее смысла и замысла (если это возможно в полной мере) – трудная работа. Но она постепенно захватывает тебя, и в ее процессе, на всем бесконечно длинном и сложном развертывании сюжета открывает читателю всё новые грани жизни и человеческого характера. Рядом со многими персонажами следует, как правило, его негативный антипод, оттеняя его своей непохожестью и создавая диссонанс характеров, что придает повествованию дополнительную яркость и выразительность.

Это не шекспировская трагедия с ее вселенскими «проклятыми» вопросами и штабелями трупов в финале. Здесь всё проще и страшнее, потому что здесь развертывается глобальная (по количеству героев) бытовая, вялотекущая, бесконечная драма тех самых людей, которые зовутся «простыми» и которые составляют понятие «народ».

Количество героев (главных и второстепенных, мелькнувших лишь раз, впрочем, наделенных обязательно какими-то внешними приметами, штрихами облика и характера) кажется неисчислимым, просто поражает. Недаром автор является лауреатом премии «Ясная поляна», местом, чей хозяин славился многолюдьем своих романов. Вначале кажется, что это просто толпа людей, которая пополняется всё новыми и новыми персонажами, но по ходу действия обнаруживается, что они прямо или косвенно связаны, кто отдаленно, через цепочку других людей, кто непосредственно.

Линия жизни многих героев романа (семьи Лункансов, доцента Присухи, девочки Ольки) вполне могли бы стать отдельными законченными новеллами, но они, причудливо и порой неожиданно переплетаясь, проникая друг в друга, делают роман таким сложным (в хорошем смысле этого слова), таким многогранным и многоцветным, увлекательным. Как все неожиданно, непредсказуемо и... закономерно в жизни. Как люди, не понимая и отталкиваясь друг от друга, связаны многими видимыми и невидимыми нитями по воле главного режиссера – судьбы.

Многозначно само название романа. Его метафорический свет буквально пронизывает плотную ткань этой книги. Многим персонажам и по разным поводам он светит, но это обычно не тот свет, который греет и означает любовь, доброту и душевность. Настоящей поэмой звучит размышление девятилетней девочки Ольки о светящихся окнах. Этот маленький, но сильный человечек, обделенной материнской любовью и так мечтающий о дружной, доброй семье – самый светлый и обаятельный образ книги. Свет несёт она сама.

«Придуманные люди жили по-разному. Самыми счастливыми были обладатели абажуров, потому что человек, заботливо облекший обыкновенную лампочку уютной оранжевой полусферой, просто не может жить плохо...Четверо, например, или пятеро человек, и каждый из этих четверых или пятерых любит всех остальных – и его все любят». Наивная маленькая фантазерка мечтает о малом: о домашнем уюте, тепле, покое. Это именно то, чего не хватает почти всем героям романа. Потерянные, разбитые, несостоявшиеся семьи – настоящие бедствие для всех.

Не сложилась семейная жизнь и у главного героя романа Карла Лунканса – сына Германа Лунканса, «скромного работника переплётной мастерской» и «первого кинематографиста республики». ... «В тысяча девятсот сороковом году Герман лишился дома, родной земли и спасибо, что не жизни»... Черз двадцать лет Герман умер в день своего несостоявшегося триумфа. Сын хочет осуществить замысел отца – воплотить в жизнь его сценарий, но слово «несостоявшийся» преследует и его. Карлуша (автор явно симпатизирует ему и часто называет этим детским именем) слывёт в глазах окружающих и прежде всего его жены Насти неудачником. Скромный, деликатный, нечестолюбивый, «просто инженер», он не подходит под её стандарт образцового мужа. И его жена Настя такого находит в лице торгпреда Баева. Так рушится еще одна семья: «только сейчас он понял, что принимал за любовь чувство вины»...Одиночество вдвоём, постоянные несовпадения интересов и чувств друг друга – кто виноват? Как честный и добрый человек, Карл винит себя. И обречён вновь на одиночество и тоску.

Elena Katishonok

Elena Katishonok


Egbert Hartman - “Zij vertegenwoordigen een grotere kracht, die van het individu”, schreef ik in 2011 in een recensie over de roman Er leefden eens een oude man en een oude vrouw van Elena Katishonok. In dat romandebuut van de in Boston woonachtige, Russischtalige Katishonok, worden de lotgevallen beschreven van een familie in Riga, die de rampen van de 20ste eeuw in volle gewicht over zich heen krijgt. De adembenemende familiekroniek kreeg een vervolg met Tegen de wijzers van de klok in, en eind vorig jaar verscheen, voor mij volledig onverwacht, deel drie, Licht in het venster (Svet v okne). (Ik ontmoette Katishonok in 2012 in Amsterdam, ze repte met geen woord van plannen voor een nieuw boek, die ze toen ongetwijfeld al moet hebben gehad.)

De hoofdpersonen in vooral Er leefden eens een oude man en een oude vrouw weten hun waardigheid te behouden, in de zware slagschaduw van de Sovjets die in 1940 binnenvallen, van de Duitsers en opnieuw de Sovjets, die Letland na de oorlog ingesnoerd houden. Katishnok zet haar personages met veel compassie neer als ‘kleine’ overwinnaars.

Het contrast met deel drie, Licht in het venster, is groot. De hoofdpersonen zijn als schipbreukelingen aangeland in de jaren zestig, het vegetarische tijdperk, zoals die latere Sovjet-periode wel wordt genoemd. Het directe gevaar voor lijf en leden is geweken, er is een beetje ruimte om het bestaan naar eigen inzicht vorm te geven. Hoe gaan de personen met dat kleine beetje vrijheid om? Niet zo goed. Gehinderd door demonen uit het verleden, door schaarste (vooral op de woningmarkt) en in de weg gezeten door een nog altijd repressief regiem, vluchten ze in een parallelle wereld, zonder daar veel geluk te vinden.

Het levert een gelaagd beeld op van de jaren zestig, gevuld met personen die door hun familiebanden noodgedwongen met elkaar te maken hebben of elkaar bij toeval in meerdere cirkels van het verhaal tegenkomen. Lelka (de achterkleindochter van de oude man en de oude vrouw uit her eerste deel) heeft als lerares Engels Nastja, die trouwt met Karloejska. Wanneer Karloesjka bij de hem onbekende Lelka op bezoek gaat voor een mogelijke woningruil, blijkt haar grootvader de broer van zíjn grootvader te zijn. Lelka, getiranniseerd door haar moeder en stiefvader, vlucht in de wereld van Galsworthy’s Forsyte Saga. De docent Engels van Nastja op de universiteit vlucht in een studie over datzelfde boek. Wat hij over Galsworthy schrijft wijkt af van de Sovjet-leerboeken en zal, dat beseft hij heel goed, nooit gepubliceerd worden. Wanneer hij verongelukt, vindt Karloesjka aantekeningen van hem. Die geven hem een beslissend duwtje: hij besluit te gaan schrijven. Zo vlucht ook hij uiteindelijk in een parallelle wereld.

In de hal van Lelka’s huis hangt een bord met namen van de eerste huurders. Wie het eerdere werk van Katishonok kent, herkent dat bord en dus het huis onmiddellijk. Het huis speelt de hoofdrol in ‘Wanneer een mens vertrekt’, een boek dat buiten de inmiddels driedelige familiekroniek valt, maar daar dus toch raakvlakken mee heeft. Bij het zien van de namen, fantaseert Lelka – ook weer een vlucht uit de werkelijkheid -  allerlei mooie avonturen bij elkaar voor die eerste bewoners. Uit ‘Wanneer een mens vertrekt’ weten wij al dat voor veel van die bewoners de 20ste eeuw niks moois in petto had.

Dergelijke onverwachte verbanden, elkaar kruisende cirkels en ook indringende doorkijkjes naar het verleden (in een paar prachtige pagina’s worden de lotgevallen beschreven van Nastja’s tante als Ost-arbeiterin) zijn typerend voor het werk van Katishonok. Ze moet nog materiaal genoeg hebben voor een vervolg. Het zou me niet verbazen als ook de jaren tachtig nog beschreven gaan worden, tot aan de onafhankelijk van Letland. En ook in dat vierde deel zal de schaduw van de geschiedenis nog nadrukkelijk voelbaar zijn. Of zullen de schripbreukelingen uit de 20ste eeuw dan eindelijk vaste grond onder de voeten hebben gekregen en in het onafhankelijke Letland niet langer vluchten in een parallelle wereld?    

Wanneer een mens vertrekt verscheen afgelopen najaar in een Duitse vertaling onder de titel Das Haus in der Palissadnaja. Elena Katishonok staat op de omslag als Jelena Katischonok.

Het boek is een prima kennismaking met Katishonok, al weet ik niets over de kwaliteit van de vertaling. Wie Katishonok in het Russisch kan lezen, dient te beginnen met Zhili byli. 

Каждый читатель непременно задумается над тем, почему автору показалось уместным буквально прослоить страницы романа (вплоть до прямых цитат) аналогиями, ссылками, мыслями и ассоциациями со знаменитым романом английского писателя Джона Голсуорси «Сага о Форсайтах», герои которого, принадлежащие миру крупной английской буржуазии, так далеки от описываемой нашим автором действительности. Ведь им не приходится ежедневно думать ни о куске хлеба, ни о крыше над головой, ни о каком-либо месте в жизни. Все у них есть: богатые дома и роскошные туалеты, счет в банке и чувство собственного достоинства и значимости. Их «родовой инстинкт, который был их главной движущей силой - это семья, домашний очаг и собственность». Последнее понятие – ключевое в английском тексте – просто незнакомо героям Елены Катишонок. Им принадлежат только они сами, да и то, как правило, не всегда. Контраст – думается, это побудило нашего автора использовать столь необычный приём.

По-разному присутствуют далекие Форсайты в жизни и сознании героев романа. Для рано повзрослевшей Ольки – это окно в другой мир, притягательный, прекрасный и недостижимый. Для практичной, задорной Зинки – интересное «чтиво», для расчетливой Ксении – тема дипломной работы, а вот для доцента Присухи, фанатика английского романа – смысл всей жизни. Поражает своим трагизмом судьба этого персонажа. Так нелепо оборвана его научная карьера. Всепроникающие щупальцы гигантской репрессивной машины дотянулись и до него. Кстати сказать, этот безжалостный Молох ломает судьбы не одного этого героя. По смехотвороной причине Присуху изгнали из университета: на его «Олимпии» (заметим, без его ведома) печатали запрещенную литературу. Отлучение длилось десять долгих лет, пока не случилось некоторое «потепление». Казалось бы, снова можно мечтать о любимой работе, вернуться к Форсайту. Появляются новые идеи и даже мысли обновить свой потрепанный гардероб (совсем как у гоголевского Акакия Акакиевича – невольная аналогия). «Жизнь, казалось, обрела дополнительное измерение.» «Жизнь менялась...» - Дмитрий Иванович Присуха, как и его любимый герой Сомс Форсайт, спешил исполнить свой долг. Не успел! А казалось, «время есть впереди»... Нелепая и случайная смерть Присухи на самом деле далеко не случайна. «Понимаете, у него...коврик из-под ног выдернули», - говорит бывшая жена учёного, тоже не понимавшая его страсти, его одержимости. Выслушав грустный монолог-исповедь женщины, Карл всерьёз задумался, каково это – ждать ареста... «много ли он знает о КГБ... Между тем КГБ существует и функционирует, однако преследует не столько иностранных шпионов, сколько диссидентов, поэтов, непричастных людей вроде Присухи...»

Riga, rond 1960

Riga, rond 1960

Прелестным этюдом в этом романе-симфонии звучит рассказ о поездках «наших» к «ним» на «загнивающий» Запад. «Однако что-то здесь неправильно» - думает Настя, приехав погостить к тёте Лизе В Германию. «Они на нас напали, и это несправедливо. Почему же они, побежденные, живут намного лучше победителей? Как себя вести, если победители проиграли? Мучила та же мысль: мы победили, почему же живем так убого, почему наши вещи такие топорные, бездарные? Почему мы так не любим себя – мы, победители?» И еще: кто же нас так обездолил, лишил самого элементарного в жизни, отнял самоуважение и достоинство? Жить и знать, что обречён на эту жизнь, и здесь никогда не наступит ничего похожего даже на самую простенькую Болгарию...

Нет, всё-таки мы ошиблись, утверждая, что в этом романе нет великих вопросов. Есть они, ведь русская литература всегда славилась этими великими вопросами. Но кто обязан давать ответы на них? Наверное, каждый в отдельности и все вместе.

Закрываешь книгу и думаешь: а всё-таки есть ли свет в окнах? Видимо, всё-таки есть, пока живут такие люди (и их немало), как «одержимый» Присуха, тонкая умная фантазёрка Олька, «неудачник» Карл, много милых и душевных женщин (мама Карла, бабушка Ольки, Дора, потерявшаяся и найденная, и другие).

Кард строит другую, «параллельную реальность, другой мир, где абсурд, конечно, присутствовал тоже, но был уместным и начисто лишенным нелепости». Карл пишет свою книгу о человеке, доме, семье и окнах, где светится своя знакомая и незнакомая нам жизнь. Но пока такую книгу для нас всех, книгу, в котрой много проклятых вопросов, а где-то брезжат и некоторые ответы, написала для нас прекрасный талантливый прозаик и поэт Елена Катишонок. Вполне вероятно, книга эта каждого заставит задуматься, кому он светит и кто для него самого свет в окне...

Elena Katishonok Елена Катишонок Свет в окне

Elena Katishonok

Zwinger van Jelena Kostjoekovitsj: een zwaar literair ongeluk

Jelena Kostjoekovitsj

Jelena Kostjoekovitsj

Hoe lang geleden is het wel niet dat ik twee boeken uit de moderne Russische literatuur achter elkaar wist uit te lezen? Het valt nogal eens tegen, wat ik onder ogen krijg. Maar nu is het dan weer zo ver! Twee boeken heb ik – nagenoeg - helemaal uitgekregen!  

Van één daarvan mag u dat niet verbazen, als u dit blog regelmatig leest: het nieuwe boek van Jelena Katishonok, Licht in het venster. Daarover schrijf ik binnenkort een stukje, nu eerst even over het tweede boek: Zwinger van Jelena Kostjoekovitsj.  

Een intellectuele thriller, zo las ik in recensies, een magische caleidoscoop, deels gebaseerd op haar eigen familiegeschiedenis. Ik kwam er iets te laat achter dat ik een zwaar literair ongeluk in m’n handen hield.

Kostjoekovitsj, een algemeen gerespecteerd vertaler van Italiaanse literatuur, haalt nogal wat overhoop en voert een boel personen op. Zo hebben we daar de Italiaanse Antonia, aanhanger van de Rode Brigade, die in 1980 in Moskou nagemaakte Pravda’s verspreidt en Vladimir Vysotksi aan een overdosis medicijnen helpt; literair agent David Ber, die in 1956 de geheime rede van Chroesjtsjov bezorgt bij de ambassade van Israel en in 1973 de Sovjets zo ver krijgt om zich aan te sluiten bij de Berner Conventie inzake Auteursrechten; Ljoeba en haar Roemeense vriend Nikolaj, die op het spoor menen te zijn van kunstschatten uit de Zwinger te Dresden, verloren gegaan tijdens de bombardementen van de Tweede Wereldoorlog; een boel dissidenten, in Kiev, Sint-Petersburg en Parijs, deels familie van de Sovjet-officier die in Dresden in mei 1945 de inventaris moest opmaken van gevonden en verloren gegane schilderijen; de langbenige Italiaanse journaliste Nathalie, Jelena Rzjevskaja, Andrej Amalrik (van wie ik ooit college kreeg), Blers assistente Mirej en de KGB natuurlijk.

Umberto Eco komt nog even voorbij, Johan Cruijff wordt genoemd en de hoofdpersoon is Viktor Ziman, die als kind uit Kiev verhuisde naar Frankrijk en de hele week waarin hij in het boek gevolgd wordt erg verkouden is.

Het spreekt vanzelf – daarvoor mijn excuses aan Jelena Kostjoekovitsj - dat ik binnen de bescheiden ruimte van dit weblog geen recht kan doen aan alle fenomenale kronkels van de plot. Een miraculeuze ontsnapping bij Babi Jar, de verdwijning van Antonia, de ontvoering van Mirej, Bulgaren die een dissidentenarchief willen verkopen, de Frankfurter Buchmesse waar literaire agenten elkaar – soms letterlijk - naar het leven staan …     

Het is te veel, en gaandeweg weet ja als lezer niet meer waar de familiegeschiedenis van Kostjoekovitsj ophoudt en haar verbeelding begint. Dat zou misschien nog tot daaraan toe zijn, als er anderszins nog iets te genieten viel. Maar de stijl is niet bijzonder, nauwelijks een zin die de moeite van het overlezen waard is, geen beeld dat blijft hangen.

Een kleine bekentenis: de laatste honderd van de 749 pagina’s heb ik maar zo’n beetje doorgebladerd, dus ik weet niet hoe het is afgelopen en of ze elkaar hebben gekregen. Ik hoop van wel, want ik zie mensen liever gelukkig dan verdrietig.

Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie? - 5 (slot)

Ter afsluiting van mijn piepkleine onderzoekje een overzicht, onderaan dit stukje, van de genoemde schrijvers en titels. Bij de samenstelling daarvan vielen een paar dingen op.

Verrassend (en verheugend) vind ik de relatief hoge score (vier vermeldingen) van Anatoli Pristavkins Ночевала тучка золотая (in het Nederlands verschenen onder de wat ongelukkige titel Kaukasus! Kaukasus!). Een van de krachtigste boeken uit de ‘onthullingsliteratuur’ van de jaren tachtig, toen veel hiaten in de geschiedschrijving van de USSR door schrijvers werden opgevuld.

Varlam Sjalamov werd met zijn kampverhalen twee keer genoemd. Dat vind ik weinig voor zo’n monumentaal werk, waarvan de Nederlandse vertaling (Berichten uit Kolyma) veel indruk maakte en alom lovend werd besproken.

Isaak Babel bleef steken op drie vermeldingen, ondanks de vorig jaar verschenen, bejubelde nieuwe vertaling van zijn verhalen van Sjoukje Slofstra. De beschikbaarheid van Nederlandse titels is duidelijk geen garantie voor veel vermeldingen: Ljoedmila Oelitskaja werd slechts één keer genoemd. Konstantin Paustovski, veelvuldig vertaald en vier keer genoemd, blijft onverminderd populair.

Verder vermoed ik dat veel lezers gewoon hun favoriete boeken hebben genoemd, zonder zich af te vragen of die bij elkaar nu wel of niet een juist beeld geven van de Sovjetunie. Opvallend in dit verband was de inzending van Masja Novikova. Zij noemde “allemaal Sovjetboeken” (onder meer drie titels van Leonid Brezjnev), die zeker níet tot haar favoriete behoren: “Ik heb ze nooit gelezen, zelfs toen ik leraar Russische literatuur was op een middelbare school. Mijn leerlingen hoefden deze ook niet te lezen.” Vanwege deze dwarse omschrijving heb ik haar lijstje, hoewel te laat ingeleverd, toch meegeteld.   

 

In het lijstje staan de auteurs met hun aantal vermeldingen, eventueel uitgesplitst naar titels. Soms was men wat vaag (‘Gedichten’). En mogelijk noem ik in enkele gevallen de Russische titel terwijl er een vertaling bestaat. Of omgekeerd, dat ik een Nederlandse titel noem die helemaal niet bestaat. Ik had geen zin om dat steeds uit te zoeken. Auteurs die slechts één keer zijn genoemd (52 in totaal) laat ik onvermeld – ik moet érgens een streep trekken. (Al had ik Fjodor Abramov graag ook een plekje gegund.)

En tot slot: Erg serieus neem ik mijn eigen onderzoekje niet. Ziet u het vooral als een uitgebreide leessuggestie.

 

AUTEURS MET AANTAL VERMELDINGEN:

Michail Boelgakov: 12

- De meester en Margarita: 7     - Hondehart: 5

Vasili Grossman: 6

- Leven en lot: 5      - Alles stroomt: 1

Anatoli Rybakov: 5

- Kinderen van de Arbat: 2     - 1935 en volgende jaren: 1    - Angst: 1    - Het zware zand: 1

Vladimir Vojnovitsj: 5     - De merkwaardige lotgevallen van soldaat Ivan Tsjonkin: 2                   - Avtoportret: 1       - Ivankiade: 1    - Monumentale propaganda: 1

 

Ilf en Petrov: 4

- De twaalf stoelen: 3     - Het gouden kalf: 1

Venedikt Jerofejev: 4

- Moskou op sterk water

 Konstantin Paustovski: 4

“Alles van …”, “Mag zeker niet ontbreken”, enz.

Anatoli Pristavkin: 4

Kaukasus! Kaukasus!

Aleksandr Solzjenitsyn: 4

- In de eerste cirkel: 2

- Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj: 1     - Goelag Archipel: 1

Jevgeni Zamjatin: 4

- Wij: 3     - Verhalen: 1

Graf van Aleksandr Solzjenitsyn - Donskoj klooster, Moskou

 

Vasili Aksjonov: 3

- Generaties van een winter: 2       - Zvjozdny biljet: 1

Isaak Babel: 3

- Rode ruiterij: 2     - Verhalen uit Odessa: 1

Leonid Brezjnev: 3

- Malaja Zemlja: 1      - Tselina: 1      - Vozrozjdenie: 1

Sergej Dovlatov: 3

- Verhalen

Aleksandr Fadejev: 3

- De jonge garde

Nikolaj Ostrovski: 3

- Hoe het staal gehard werd

Karel van het Reve: 3

- Met twee potten pindakaas naar Moskou     - Rusland voor beginners      - Siberisch dagboek

Vasili sjoeksjin: 3 

- Verhalen

Joelija Vosnesenskaja: 3

- Vrouwendecamerone

 

Anna Achmatova: 2

- Requiem

Svetlana Aleksijevitsj: 2

- Wij houden van Tsjernobyl: 1       - Secondhand-Zeit: 1

Joseph Brodksy: 2  

- Anderhalve kamer: 1      - Gedichten:  1

Marius Broekmeyer: 2

- Het verdriet van Rusland

Daniil Charms: 2

- Verhalen

Varlam Sjalamov: 2

- Berichten uit Kolyma

Topol i Neznansky: 2

- Het Bjelkin manuscript: 1      - Journalist voor Brezjnev: 1

Aleksandr Zinovjev: 2

- De lichtende toekomst: 1      - Homo soveticus: 1

Michail Zosjtsjenko: 2

- Verhalen.

(Een enkele oplettende lezer vraagt zich misschien af: en waar is Jaap ter Haar gebleven?  Inderdaad, “Alles van Jaap ter Haar”, werd twee keer genoemd. Maar met titels als Lotje in de dierentuin en Het wereldje van Beer Ligthart, heb ik hem toch maar buiten dit overzicht gehouden.)   

(Hier de linkjes naar deel 1, deel 2, deel 3 en deel 4.

Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie? - 4

Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de USSR? Die vraag stelde ik een aantal weken geleden, 33 lezers reageerden. Enkelen deden dat onder protest. Vooral de beperking van maximaal vijf titels zorgde voor hoofdbrekens en gemopper. Er werd ook gewezen op het ‘scheve’ van een dergelijk ‘onderzoek’: een relatief zeer bescheiden deel van wat er ooit aan Sovjet-literatuur is verschenen, is vertaald. Veel plat socialistisch-realistisch schrijfwerk is daardoor uit het zicht van de Nederlandse lezer gebleven – al werden desondanks meerdere titels uit dit genre genoemd (onder meer Nikolaj Ostrovski: Hoe het staal gehard werd en Aleksandr Volodin: Fabrieksmeisje).

Vier inzendingen (alle van lezeressen) gingen vergezeld van uitgebreide toelichtingen die mijn richtlijn (maximaal 280 tekens) ruimschoots overschreden. Meteen maar mijn excuses: voor plaatsing ontbreekt me de ruimte. Met de regel ‘maximaal vijf titels’ ben ik overigens soepel omgegaan. Eelco den Boer schreef ter afsluiting van zijn inzending: “Dat is meer dan vijf titels, maar het is dan ook een heel groot land”. Waarin hij gelijk heeft. Geen clementie was er voor Erik de Graaf, leraar Duits, die Christoph Hein met Der Tangospieler het overzichtje probeerde binnen te smokkelen. Daarbij voorzag hij – ook niet van gisteren – gemekker, “want dat gaat eigenlijk over de DDR”.

Tegenover de lijstjes met vijf – of soms meer – namen, stonden zeer summiere inzendingen als: "Paustovski mag ook zeker niet ontbreken". Deze zijn netjes meegeteld. Misschien had ik iets duidelijker moeten onderstrepen dat ook boeken over of gebaseerd op literatuur genoemd mochten worden. Dan was een boek als Het verdriet van Rusland van Marius Broekmeyer misschien uitgekomen boven de twee vermeldingen die het nu kreeg.

In dit eerste stukje beperk ik me tot de top van de ‘ranglijst’. Niet verrassend is dat Michail Boelgakov het meest werd genoemd: twaalf keer. Zeven keer betrof dat De Meester en Margarita, vijf keer Hondehart. Evenmin verrassend: de tweede plaats van Vasili Grossman. Vijf keer werd zijn Leven en lot genoemd, één keer Alles stroomt. Vijf keer kwam Vladimir Vojnovitsj voorbij, met Tsjonkin (twee keer), Ivankiade, Monumentale propaganda en Avtoportret. Verrassend vond ik de vijf vermeldingen voor Anatoli Rybakov: Kinderen van de Arbat (twee keer), 1935 en volgende jaren, Angst en Het zware zand. Daarbij moet wel aangetekend worden dat drie van de vijf vermeldingen van één inzender kwamen.

Alle lijstjes zijn geturfd en tellen mee, niet alle lijstjes (“Alles van Jaap ter Haar, Stalin, Teun de Vries”) zijn serieus genomen. 

Michail Boelgakov

Michail Boelgakov

De uitslag van dit onderzoekje vindt u hier.

Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie? - 3

Anderhalve week geleden stelde ik hier de vraag: Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie? Suggesties zijn nog steeds welkom, maar leest u wel eerst even de simpele spelregels. (De belangrijkste: maximaal vijf titels en geen geschiedenisboeken.)

Inmiddels hebben 24 lezers gereageerd. Een overzichtje volgt binnenkort (gunt u mij daarbij nog even de tijd voor een korte vakantie), maar hier alvast, om in de stemming te blijven, twee lijstjes. Eentje van mijzelf (ik ben tenslotte de hoofdredacteur hier) en eentje van mijn oud-docente Russisch uit Voronezj, Aida Frantsevna, die mij ooit trakteerde op een gebraden speenvarken. Dat zegt betrekkelijk weinig over haar kennis van de Russische literatuur, maar het levert haar af en toe wel voorrang op.

Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie? Het lijstje van Aida Frantsevna, in willekeurige volgorde:

- Jevgeni Zamjatin: Wij 

- Valentin Raspoetin: Brand

- Vasili Sjoeksjin: Verhalen

- Vasili Aksjonov – Een Moskouse sage

-  Vasili Grossman – Alles stroomt

 

En mijn lijstje:

 - Klaus Mehnert: Über die Russen heute - Was sie lesen, wie sie sind. Invoelend portret van de Sovjetburger als literatuurlezer.

- Vladimir Vojnovitsj: Avtoportret. Van herder, meubelmaker, zweefvlieger in de buitengewesten, tot bouwvakker, baanvakwerker en schrijver in Moskou. Dissident, emigrant, remigrant.

- Lidija Ginzboerg – Kroetoj Marsjroet. Alleen al vanwege de beschrijving van het gevangenentransport per (in Nederland gebouwd) vrachtschip.

- Vasili Sjoeksjin: Verhalen.

- Marius Broekmeyer – Het verdriet van Rusland. Magnum opus van eminent Ruslandkenner. Een portret van het Sovjet-platteland aan de hand van literaire en journalistieke bronnen.

Zoekt u bij de Russische titels zelf even op of er een vertaling van bestaat. En doet u dat ook met de andere publicatiegegevens (ISBN, jaartal, etc.). Zelf vind ik dat erg saai om te doen.

Zoals gezegd: binnenkort meer en wilt u ook nog een lijstje insturen, gaat uw gang. En hier nog een foto van genoemd speenvarken: 

Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie? - 2

Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie?

Die vraag stelde ik in mijn vorige stukje en een aardig aantal lijstjes heb ik inmiddels ontvangen. Met daarop boeken van de ‘usual suspects’ (Solzjenitsyn, Boelgakov, Grossman, Vojnovitsj), maar ook van tal van andere auteurs (Fadejev, Vizbor, Broekmeyer). De diversiteit is opvallend.

Leuk is ook dat sommige inzenders beginnen met vriendelijk gemopper (“belachelijk lastig”, “onzinnig dit”) of met de handen in het haar zitten (“Waar begin je zonder afbreuk te doen aan die hele landmassa?”), om vervolgens toch met een mooi lijstje te komen. 

Om een echt aardig overzicht te kunnen maken, moeten ik nog wel meer lijstjes krijgen. Dus, aan de slag en stuur op! Via Facebook, Twitter, e-mail (e.m.hartman@chello.nl) of gewoon onder aan dit stukje. 

Nog even de spelregels:

- Noem minimaal twee boeken, maximaal vijf. (Bundels - Verhalen van Zosjtsjenko, bijvoorbeeld - gelden als één titel. Een specifiek verhaal opvoeren mag natuurlijk ook.) 

- Alle literaire genres zijn toegestaan. Ook boeken over literatuur of over een schrijver.

- GEEN geschiedschrijving. (Dus, bijvoorbeeld, geen De Fluisteraars van Figes)

- Land van publicatie, origineel of vertaling: maakt niet uit.

- Probeer bij elke titel een korte toelichting te geven, maximaal 280 tekens (een dubbele tweet, inderdaad). Nou vooruit, langer mag ook. En lijstjes zonder toelichting tellen net zo goed mee.

Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie? - 1

Welke vijf literaire boeken moet je lezen om een goed beeld te krijgen van de Sovjetunie?  

Die vraag stelde ik enkele jaren geleden op mijn oude oude blog Rusland veraf en nabij (dat geleidelijk wordt ontsloten – zie het linkje 'Selectie' links in de kantlijn). Dat leverde toen aardig wat lijstjes op, maar tot een afgeronde conclusie, een uitputtend overzicht, kwam het toen niet.

Dit blog heeft een iets uitgebreider publiek, mede dankzij Facebook en Twitter. Daarom stel ik de vraag hier opnieuw.  

Stel, je mag vijf boeken noemen die – elk apart of in combinatie met elkaar - een goed beeld geven van de Sovjetunie. Vijf titels, uit de volgende genres: fictie (proza/poëzie), brieven, dagboeken, memoires, (auto)biografieën, reisverslagen. Schone letteren dus, in de ruim zin van het woord. Pure geschiedschrijving sluiten we uit. (Update: Dus, bijvoorbeeld, geen Orlando Figes - die inmiddels al is genoemd.)

Welke boeken zou u noemen? De verhalen van Zosjtsjenko? Sjolochovs Stille Don? Achmatova’s Requiem? De dagboeken van Nagibin? De brieven van Astafjev? Frank Westermans Ingenieurs van de Ziel? Sjalamovs Berichten uit Kolyma? De verzamelde werken van Leonid Brezjnev?

Stuur uw lijstje in! Dat kan als reactie onder dit stukje, per e-mail (e.m.hartman@chello.nl) of via mijn pagina op Facebook.

 Een paar spelregels:

- Noem minimaal twee boeken, maximaal vijf
- Land van publicatie, origineel of vertaling: maakt niet uit
- Probeer bij elke titel een korte toelichting te geven, maximaal 280 tekens (een dubbele tweet, inderdaad). Nou vooruit, langer mag ook.
- Het mag anoniem of onder pseudoniem. 

 Ik zal af en toe lijstjes publiceren en vragen om meer inzendingen. Ook buiten dit blog om. Mijn voorbeeld daarbij is de Duitse Rusland-kenner Klaus Mehnert (1906-1984). Die vroeg bij elke ontmoeting in de USSR, op alle niveaus, steevast naar de favoriete Sovjet-schrijvers. Het leverde een van de leukste boeken op over Sovjet-literatuur: Die Russen heute. Was sie lesen, wie sie sind (1983). Zover reiken mijn ambities niet. Met af en toe wat leuke schrijfstof ben ik al tevreden.

Voor alle duidelijkheid: het gaat niet per se om uw favoriete boeken. Misschien vindt u Hoe het staal gehard werd (Ostrovski, 1954) een verschrikkelijk boek, maar werpt het volgens u wel een heel duidelijk licht op een bepaald aspect van de USSR. Zet u het dan vooral op uw lijstje! Er is ruimte om uw keus te beargumenteren, u hoeft dus niet bang te zijn dat u door Ostrovski te noemen (of de verzamelde werken van Brezjnev), plots wordt aangezien voor een literaire onbenul.

En probeert u iets te maken van uw toelichting! Al is het maar een mooie zin.