natuur/milieu

Hoogtijdagen: betoverende beelden van een ecologische ramp op het schiereiland Kola

——————-

————————-

“Mensen moeten naar je film kijken alsof ze voor een schilderij staan. Zo breng je ze naar een plek.” Zo belichtte filmmaker Ben van Lieshout bij de première van zijn documentaire Hoogtijdagen in het Amsterdamse Eye zijn werkwijze. Hij bereikt zijn ‘schilderij-effect’ door met een kleine, handzame camera onopvallend een wereld binnen te stappen en er stil te staan, letterlijk, met een statief. De plek waar hij zijn kijkers in Hoogtijdagen binnenleidt, is het schiereiland Kola, in het hoge Noorden van Europees Rusland. Moermansk is er de bekendste plaats, maar Van Lieshout neemt zijn camera ook mee naar stadjes met namen als Nikel en Afrikanda, ooit door Moskou met grote investeringen tot leven gewekt, inmiddels echter deels vergeten, verlaten en vergaan.

Van Lieshout kwam op het idee voor de documentaire toen hij deelnam aan een filmfestival in Moermansk, getiteld Noordelijk Karakter. Wat was dat dan wel, dat noordelijke karakter, vroeg hij zich af. Hij ging ernaar op zoek, vond er eigenlijk geen antwoord op, maar gaandeweg leidde die zoektocht tot heel wat anders: een portret van een regio, die in haar hoogtijdagen mensen trok in de bloei van hun leven. Diezelfde mensen zijn nu vertrokken of zien om zich heen vooral de ruïnes van de toekomst waar zij ooit aan meebouwden. Zoals de verweerde wetenschapper die in Afrikanda zwijgend naar de resten staart van het instituut dat alle ertsen van de wereld zou gaan bestuderen op hun potentie. Hij kan er niet over uit: “Iets dergelijks heb ik gezien na de oorlog in Leningrad. Maar dat was het gevolg van bombardementen en een bezetter.”            

————————-

Hoogtijdagen is ook het verhaal van generaties. Van de wetenschapper die bitter terugkijkt op zijn leven, van de generatie daaronder; de moeder die meekwam met haar ouders en nu hoopt dat haar kinderen uit het vervuilde gebied zullen vertrekken; van die kinderen, pubers die een studie elders als vluchtroute zien. En dan zijn er de beelden van de jonge schooldirecteur die aan het eind van de dag de schooldeur achter zich dichttrekt en naar huis loopt, te midden van akelig lege, vervallen flats. Hoeveel nieuwe leerlingen zullen zich de komende jaren nog aanmelden? Vriendelijk groet hij de vrouw die het schoolplein netjes aanveegt. Want het leven gaat vooralsnog wel door.

Kijken naar Hoogtijdagen is, inderdaad, schilderijen verzamelen: een begraafplaats aan zee, een reeks uitgediende, in heldere kleuren geschilderde straaljagers als monument, een voorbijglijdend marineschip, de bewegende wimpers onder de helm van de vrouw die een mijnlift bedient. Van Lieshout wordt bij zijn Russische filmprojecten bijgestaan door schilderes Tatyana Yassievich (ze is in de documentaire af en toe met kwast en doek in de weer). Als producent weet ze moeilijk toegankelijke locaties te ontsluiten, ze weet als Russin hoe de hazen lopen. Ik zou graag eens op de voet willen volgen hoe ze dat allemaal voor elkaar krijgt… Van Lieshout zal haar ook weer nodig hebben bij zijn volgende Ruslandproject: een documentaire over een treinwagon met medici, die langs de BAM-spoorlijn medische zorg komen brengen voor de mensen in de dorpen. Ook daar zijn de bewoners, ooit gedreven door enthousiasme en gelokt door hoge lonen, door Moskou vergeten.       

——————-

Hoogtijdagen draait in zeventien bioscopen.
Eerdere films van Ben van Lieshout over Rusland: Inventaris van het moederland en Siberische sketches.

Hoe Okoedzjava in het Vilkovo van de Oud-Gelovigen aan een gedenkteken kwam.

-------------

Het was mijn eerste middag in Vilkovo, het Oekraïense plaatsje in de Donaudelta waar ik al jaren naartoe wilde - en waar loop ik tegenaan? Een gedenkteken voor Boelat Okoedzjava.

Ik had veel verwacht, daar in dat verre, afgelegen oord, maar dat niet.

Oud-Gelovigen die zich verzetten tegen de kerkelijke hervormingen van 1667 en moesten vrezen voor hun leven, zochten en vonden in dit waterrijke gebied veilige afzondering. Vilkovo werd in 1746 gesticht en kreeg de bijnaam Venetië van de Oekraïne. Mij lijkt een vergelijking met Giethoorn meer op zijn plaats. In het kleine, oudste gedeelte zijn geen wegen, maar smalle slootjes, met plankieren ernaast als voetpaadjes. De slootjes komen uit op een bredere waterweg, waarover de inwoners met punters naar hun moestuinen (oogst: vooral druiven) varen.

Ik had me er heel wat van voorgesteld, maar het viel een beetje tegen, dat oude gedeelte. Het was aardig om over die plankieren te lopen, maar de slootjes stonden grotendeels droog. En hoewel de huisjes er alleszins verzorgd bijstonden, oogde het alles bij elkaar toch wat stoffig en verlopen. Des te aangenamer dat ik tegen Boelat Okoedzjava aanliep. 

Vilkovo Okoedzjava Oud-Gelovigen


Het gedenkteken, gemaakt door Ivan Boelavitski, werd in oktober 2013 onthuld, ter herinnering aan een verblijf van de dichter/zanger in Vilkovo in 1962. Oekadzjava kan bij de inwoners niet meer stuk, sinds hij in 1985 aan dat verblijf een gedicht wijdde, dat hij ook nog op muziek zette. Het is een minder bekend werkje, wat me niet verbaast. Het heeft niet de magie van zijn eerdere werk (daarover schreef ik toevallig recent), al mogen de laatste vier regels er zijn. 

De vrouw die in het lied wordt bezongen is Okoedzjava’s tweede vrouw, Olga Artsimovitsj. Duidelijk is, dat de verhouding tussen die twee op het moment van schrijven niet meer zo wolkenloos was als tijdens hun gezamenlijke verblijf in Vilkovo in 1962. Er bestaan geen beelden van Okoedzjava die het lied zelf zingt. De uitvoeringen van anderen die ik tegenkwam, zijn beneden de maat. Dan toch maar dit filmpje, waarop de stem van de dichter gepaard gaat met nogal knullige beelden.    

Дунайская фантазия (Ook: Вилковская фантазия)

Как бы мне сейчас хотелось в Вилкове вдруг очутиться!  
Там -- каналы, там -- гондолы, гондольеры.  
Очутиться, позабыться, от печалей отшутиться:  
ими жизнь моя отравлена без меры. 

Там на пристани танцуют жок, а может быть, сиртаки,  
сыновей своих в солдаты провожают,  
все надеются: сгодятся для победы, для атаки,  
а не хватит -- значит, новых нарожают. 

Там побеленные стены и фундаменты цветные, 
и по стенам плющ клубится для забавы, 
и лежат на солнцепеке безопасные, цепные, 
показные пожилые волкодавы.

Там опять для нас с тобою дебаркадер домом служит.  
Мы гуляем вдоль Дуная, рыбу удим.  
И объятья наши жарки, и над нами ангел кружит  
и клянется нам, что счастливы мы будем. 

Как бы мне сейчас хотелось очутиться в том, вчерашнем,  
быть влюбленным и не думать о спасенье,  
пить вино из черных кружек, хлебом заедать домашним,  
чтоб смеялась ты и плакала со всеми. 

Как бы мне сейчас хотелось очутиться у начала,  
и к душе твоей далекой приобщиться. 
И с тобою так расстаться у дунайского причала,  
чтоб была еще надежда воротиться.

24 января 1985

----------------

Ik vroeg mij af hoe Okoedzjava indertijd Vilkovo had bereikt. Dat is tegenwoordig vanuit Odessa (het enige logische vertrekpunt - tenzij u in Oostenrijk of Duitsland een Donaucruise boekt) een flinke rit met de auto. Vooral de laatste veertig kilometer vallen niet mee. (De stem is van de telefonerende chauffeur.)


Maar Okoedzjava maakte de reis vanuit Odessa met de boot. Dat had ik zelf ook graag gedaan, maar dat kan niet meer. De maatschappij die in de Sovjetunie die route beheerde, bestaat niet meer. 

Laten mijn wat zuinige opmerkingen over Vilkovo en over de reis daarheen u vooral niet afschrikken. Het stadje ligt prachtig, midden in een natuurreservaat. Er is een vogelexcursie en je kan naar het punt varen waar de Donau uitmondt in de Zwarte Zee - met onderweg op een eilandje een prima vismaaltijd. En als je geluk hebt is de zijtak van de Donau waar Vilkovo aan ligt in de vroege morgen in mist gehuld, en hoor je het geluid van kerkklokken wegdrijven richting hemel. (Even het geluid vol aanzetten!): 


En nog wat foto's ...

De gastvrouw bij de vismaaltijd

Tussen Odessa en Vilkovo

Een uitgegraven boodschap voor Poetin, via Google en de ruimte: help!

-------------


Gaat u even naar Google maps en tik in: Selo Rozjdestveno Moskou of Село Рождествено Москва. Kies voor de satellietvariant. U belandt dan midden boven Rozjdestveno. Schuif het dorpje (eigenlijk meer een buitenwijk) zonder pardon iets naar links. Dan openbaart zich, meteen rechts, in een driehoek van landweggetjes, een boodschap die zich zelfs zonder in te zoomen al laat ontcijferen: Путин, помоги Сходне / Poetin, help Schodnja.

De auteur van de smeekbede is Andrej Fedortsjoek, inwoner van Rozjdestveno. Net als zijn dorpsgenoten werd hij enkele jaren geleden opgeschrikt door plannen om een mooi stuk natuur, net buiten Rozjdestveno, aan de oever van de rivier de Schodjna, vol te bouwen met flats, winkels, een school, een fitnesscentrum, een polikliniek, en nog zo het een en ander, compleet met 10.3000 parkeerplaatsen boven en onder de grond.

Inspraak was er nauwelijks geweest, een protestbrief aan het Moskouse gemeentebestuur (Rozjdestveno valt onder Moskou) leverde een droog geformuleerde afwijzing op en petities maakten evenmin indruk.

Daarop pakte Andrej zijn schop en ging het veld in.  

Ooit had hij met vrienden een klein, kunstmatig eilandje aangelegd in een meer en dat bleek plots te zien op satellietbeelden. Dit keer bleef Andrej op het droge. Met letters van vijf meter hoog en 30 centimeter diep groef hij tussen het onkruid zijn boodschap uit: Путин, помоги Сходне / Poetin, help Schodnja. Hij deed er twee weken over, waarna het werk nog lang niet gedaan was. De uitgegraven letters, met een gezamenlijke oppervlakte van bijna 500 vierkante meter, vereisten onderhoud, omdat Andrej natuurlijk niet wist wanneer de satelliet de gewenste foto zou maken. En zo was hij een jaar in de weer om zijn smeekbede duidelijk zichtbaar te houden vanuit de ruimte. In de zomer betekende dat de randen maaien, in de winter sneeuw scheppen.

In de herfst van 2015 bleek de foto te zijn gemaakt. Het resultaat verscheen op Google maps, maar niemand die er veel aandacht aan besteedde. Dat gebeurde wel, toen begin deze maand de grote letters van Andrej ook bij de Russische zoekmachine Yandex op de kaart verschenen. Maar toen was het al te laat. De bouwwerkzaamheden even buiten Rozjdestveno zijn inmiddels in volle gang. 

Met ‘Volja volnaja’ schreef Viktor Remizov de literaire tegenhanger van de film Leviathan

Wie de film Leviathan de moeite waard vond en het Russisch machtig is, mag Volja volnaja van Viktor Remizov niet ongelezen laten. De overeenkomsten tussen film en boek zijn groot, zo groot dat je af en toe denkt: wie heeft hier bij wie leentjebuur gespeeld? Maar die gedachte kan meteen terzijde worden geschoven. Film en boek weerspiegelen simpelweg dezelfde realiteit: een genadeloze, gecorrumpeerde macht die geen tegenstribbelende individuen duldt. Je hoeft als Rusissche schrijver of filmer geen leentjebuur bij elkaar te spelen om met een dergelijk panorama voor de dag te komen. Het materiaal ligt rondom voor het oprapen.

Net als de film Leviathan speelt ook het boek Volja volnaja zich af ver, ver weg van Moskou, in een dorp en de tajga in het Verre Oosten. En ook hier worden de ‘verticale tentakels’ van de machthebbers in het centrum gevoeld.

Viktor Remizov tajga corruptie politie Russische Rusland Siberië literatuur

In het dorpje Rybatsji tiert de schaduweconomie welig. Illegale handel in kaviaar en pelzen levert de lokale vissers en jagers een behoorlijk inkomen op, twintig procent van de opbrengst gaat naar de politie – iedereen tevreden. Totdat een overijverige, op promotie beluste agent (met de zeer onaangenaam klinkende achternaam Gnidjoek) het evenwicht verstoort.

Een bijna-botsing met dorpsbewoner Stepan Kobjak, die een lading kaviaar vervoert, loopt uit de hand. Gnidjoek staat op zijn strepen, er vallen schoten en Kobjak vlucht de tajga in. De chef van Gnidjoek, die weet hoe in het dorp de hazen lopen, probeert de zaak te sussen. Hij heeft trouwplannen en overweegt om met zijn vergaarde kapitaaltje naar het zuiden te verhuizen. Gnidjoek ziet opeens een prachtkans om zijn lankmoedige chef pootje te lichten. Hij meldt de  ‘misstanden’ bij de regionale autoriteiten, daar komen lijntjes uit Moskou samen (vis- en jachtlicenties zijn goud waard, de corruptie is net zo verticaal georganiseerd als de macht) en uit de hoofdstad komt een eenheid speciale troepen om Kobjak op te sporen en de ‘orde’ te herstellen.

Remizov schrijft iets te veel in sjablonen. Alle karakters die je in een dergelijk verhaal mag verwachten, komen keurig langs: de eerlijke jager, de filosoof, de Tsjetsjenië-veteraan, de rijke stedeling met heimwee naar de natuur, de agent met een knagend geweten … En steeds weer: drank, drank, ontzettend veel drank, net als in Leviathan. Eveneens in overvloed aanwezig – ook weer net als in de film: de ongenaakbare natuur. Remizov toont zich in de beschrijving daarvan geen Toergenjev, maar maakt toch invoelbaar dat een dergelijke robuuste omgeving een bepaald soort mens voortbrengt, behept met een scherpe hang naar vrijheid. (De titel, Volja volnaja – ik waag mij niet aan een vertaling - verwijst naar die vrijheidsdrang).

Viktor Remizov

Viktor Remizov

Wanneer er een lijstje komt van literatuur die je moet lezen om de Russische jaren tien voor je te zien, dan zal Volja Volnaja daarop niet ontbreken. Remizov kwam er in elk geval al mee op de korte lijst van de literaire prijs Bolsjaja kniga. Dat zal niet alleen vanwege de literaire kwaliteiten zijn, maar juist ook vanwege het tijdsbeeld dat het boek schetst. In de Russische media worden daar geen schijnwerpers op gericht. Volja volnaja is een voorbeeld van literatuur – een oude Russische traditie – die deze maatschappelijke rol op zich neemt.

Hier een Russische recensie. Hier deel 1 uit de tijdschriftvariant. En nog een klein detail uit het boek: op de radio komt op een gegeven moment een lied voorbij, het is – jawel - hetzelfde lied dat in Leviathan uit de autoradio klinkt: Vladimirski Tsentral van Michail Krug. Daar schreef ik hier over.)    

Norilsk in foto's van Jelena Tsjernysjova - hoe de mens zich aanpast aan extreme omstandigheden

Norilsk werd in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw gebouwd door gevangenen. De gemiddelde temperatuur is er -10 graden, in de winter kan het 55 graden vriezen.

De stad ligt op de grootste voorraad nikkel, koper en palladium ter wereld. Op de lijst van meest vervuilde steden staat Norilsk op de zevende plaats. Er wonen 170.000 mensen, het is de noordelijkste stad in de wereld met meer dan 100.000 inwoners. 

 

De foto’s van Jelena Tsjernysjova laten zien hoe de mens zich aanpast aan extreme omstandigheden: 

 

Tsjernysova (Moskou, 1981) woont in Frankrijk. De foto’s in Norilsk maakte ze tussen februari 2012 en februari 2013. In 2014 won ze er de derde prijs mee van de World Press Photo Awards in de categorie Dagelijks leven. Ze noemde haar serie Days of Night / Nights of Day.  Meer foto’s uit deze serie, met ook wat uitgebreidere onderschriften, vindt u hier. Tsjernysjova’s website vindt u hier

Jelena Tsjernysjova

Jelena Tsjernysjova