(Eerste publicatie: 16-12-2011)
Na een relatief kort verbod, keert Mark Bernes in 1960 weer terug op het podium. In Moskou zingt hij op een muzikale avond in het Sportpaleis enkele nummers. Niet alleen Bernes maakt zijn comeback, ook het lied De vijand had zijn geboortehoeve in brand gestoken klinkt opnieuw. In 1946 was het een keer te horen geweest op de radio, waarna het werd verboden omdat het te droef was en geen enkel positief heldendom uitstraalde.
(Het lied plus de Russische tekst vindt u in deel 1.)
Lev Rybak beschrijft in zijn boek Mark Bernes wat er die avond in Moskou gebeurde, toen Bernes het lied inzette:
“Hij zag dat mensen in de zaal in uniform opstonden. Hoe mannen in burger opstonden, met hun onderscheidingen op hun feestelijke jasjes. Hoe er witte zakdoekjes opdoken in vrouwenhanden… Iedereen in de enorme zaal stond. De hoofden gebogen. Onstuitbare tranen wegvegend (...) Hij voelde hun emoties, het benam hem de adem. Maar hij zong. Hij moest zingen – hier, in het openbaar, die ondraaglijke last op zich nemen die neerdrukte op de schouders van de duizenden voor hem staande vrienden, wapenbroeders, medeburgers.”
Bernes trad daarna op in meerdere steden en overal waar hij De vijand … zong, gebeurde hetzelfde: het publiek ging staan. Daarmee was de terugkeer van het lied een feit. Enkele jaren later schreef Bernes in een brief aan de krant ‘Televisie’ hoe hij talloze brieven kreeg met het verzoek om de bladmuziek en de tekst:
"Alleen op één dag krijg ik al zo’n dertig van zulke brieven. En dat op mijn weinig bekende huisadres. Er liggen stapels bij de radio en tv. En nu heb ik bedacht: wat zou het goed zijn als in uw krant, kameraad redacteur, de tekst en de bladmuziek van dit lied zouden verschijnen. Dat is mijn verzoek aan u. Omdat van dit lied noch de bladmuziek, noch de tekst, noch een grammafoonopname bestaat, zou uw krant een grote en goede daad verrichten door de vele mensen te helpen die zo van dit lied zijn gaan houden.”
De krant voldeed aan Bernes’ verzoek. Tekst en muziek van De vijand had zijn geboortehoeve in brand gestoken werden naast zijn brief afgedrukt.
Ik kwam het lied van Bernes tegen op de site pesnifilm.ru, die gewijd is aan Russische filmmuziek. Daar stuitte ik ook op het ijzersterkte Den pobedy (Dag van de Overwinning, voor de Russische tekst: zie beneden):
Liedjes uit Russische films en een lied over de oorlog van Mark Bernes - 1
(Erste publicatie: 15-12-2011)
Wie op zoek is naar een bepaald liedje uit een Sovjet-film of zo maar wat wil rondneuzen tussen allerlei Russische filmliedjes: zet een koptelefoon op, ga naar pesnifilm.ru en u bent een tijdje onbereikbaar voor de buitenwereld. U kunt er zoeken op filmtitel, artiest of componist of op een bepaald thema (gek genoeg niet op de titel van een liedje).
Zelf dacht ik een muzikale reis door de tijd te gaan maken, maar ik bleef al snel haken achter één liedje: Vragi sozjgli rodnoejoe chatu (De vijand had zijn geboortehoeve in brand gestoken) van Mark Bernes. Het is een van de bekendste liedjes over de oorlog, maar kwam dat ook uit een film? Nou, uit een documentaire: Krylatye pesni (Gevleugelde liedjes) uit 1967, over het werk van componist Matvej Blanter.
Een mooi, droevig lied over een soldaat die terugkeert van het front. Daar wacht hem dat afgebrande huis en het graf van zijn familie. Maar er was iets aan de hand met dat liedje... Wat ook weer?
Mark Bernes (1911-1969) was in 1967 een artiest van de buitencategorie en De vijand had zijn geboortehoeve in brand gestoken had een al even onaantastbare status, maar dat was niet altijd zo geweest. Componist Blanter schreef het lied kort na de oorlog op een tekst van Michaïl Isakovski. Een soldaat komt thuis van het front en denkt met zijn familie het glas te heffen op de overwinning. In plaats daarvan heft hij, met op zijn borst een medaille Voor Boedapest, het glas bij het graf van zijn vrouw. “En de soldaat dronk uit een koperen kroes / wijn halfom met verdriet” (voor de complete Russische tekst: zie beneden) Slechts één keer was het te horen op de radio, waarna het forse kritiek kreeg. Het was te pessimistisch en dat gedoe met die drank gaf ook geen pas. De vijand … werd verboden en vergeten. Een kleine vijftien jaar later maakte het een comeback, dankzij Bernes, die zelf net een vernederende boycot achter de rug had.
In september 1958 verschijnt er in de centrale pers een artikel, waarin Bernes’ repertoire en zijn manier van zingen als banaal worden omschreven. (Mikpunt is met name het nummer Sjalandy, polnie kefali, uit de film Dva bojtsa, dat Bernes niet eens op zijn concertrepertoire heeft staan.) Een dag later verschijnt een tweede artikel, waarin een aanvaring van Bernes met een Moskouse politieagent breed wordt uitgemeten. Bernes, zo moet de lezer wel concluderen, heeft sterallures. Hij krijgt een strafzaak aan z’n broek (hij zou met zijn auto het leven van de agent in gevaar hebben gebracht), maar wordt van de meeste blaam gezuiverd. Toch is duidelijk: iemand probeert Bernes een toontje lager te laten zingen. Via-via krijgt hij te horen dat het Ministerie van Cultuur concerten met hem heeft verboden. Brieven van Bernes aan de kranten en aan het Ministerie, waarin hij zich verweert, blijven onbeantwoord.
Lang duurt de boycot niet. In 1960 treedt Bernes met enkele liedjes op tijdens een muzikale avond in het Sportpaleis bij het Moskouse Loezjniki-stadion. En daar klinkt voor het eerst sinds lange tijd weer De vijand had zijn geboortehoeve in brand gestoken.
Hier deel 2.
Враги сожгли родную хату,
Сгубили всю его семью.
Куда теперь идти солдату,
Кому нести печаль свою.
Пошел солдат в глубоком горе
На перекресток двух дорог,
Нашел солдат в широком поле
Травой заросший бугорок.
Стоит солдат и словно комья
Застряли в горле у него.
Сказал солдат
Встречай Прасковья,
Героя мужа своего.
Готовь для гостя угощенье,
Накрой в избе широкий стол,
Свой день, свой праздник возвращенья,
К тебе я праздновать пришел.
Никто солдату не ответил,
Никто его не повстречал,
И только теплый летний вечерТраву могильную качал.
Вздохнул солдат, ремень поправил,
Раскрыл мешок походный свой,
Бутылку горькую поставилНа серый камень гробовой.
Не осуждай меня Прасковья,
Что я пришел к тебе такой,
Хотел я выпить за здоровье,
А должен пить за упокой.
Сойдутся вновь друзья, подружки,
Но не сойтись вовеки нам.
И пил солдат из медной кружки
Вино с печалью пополам.
Он пил солдат слуга народа,
И с болью в сердце говорил:
Я шел к тебе четыре года,
Я три державы покорил.
Хмелел солдат, слеза катилась,
Слеза несбывшихся надежд,
И на груди его светилась
Медаль за город Будапешт.
Медаль за город Будапешт.
Nog één keertje over het Russische oorlogslied van Ernst Daniël Smid
(Eerste publicatie: 14-5-2010)
Nog even kom ik terug op mijn vertaling van het lied Zjoeravli (Kraanvogels/Zwanen). Ik schreef er eerder deze week over. Trots kan ik melden dat mijn Nederlandse versie is gepromoveerd tot lesmateriaal op het HOVO. Een docente aldaar vond het vertalersdilemma dat ik schetste een mooie illustratie van de problemen waar je als vertaler tegenaan kan lopen. Hoe breng je symboliek en context over?
Ook vond ze – ik vermeld het maar even – dat mijn vertaling beter bekt dan die van Willem Wilmink. Waarop ik mij meteen afvroeg hoe je dat, met behoud van alliteratie, in het Russisch vertaalt, beter bekken.
De Russische versie is vooral bekend in de uitvoering van Mark Bernes. Voor de verandering eens componist Jan Frenkel die zelf het lied zingt:
Tenslotte nog even terug naar 2005, het jaar waarin de CD van Ernst Daniël Smid met mijn vertaling van Zjoeravli verscheen. Ik heb toen voor het eerst (en voor het laatst) in Nederland kraanvogels zien overvliegen! In Limburg, even buiten het dorpje Neeritter… Zelf had ik ze niet eens herkend, ik werd er op gewezen door een opgewonden buurman.
Kraanvogels - zwanen: Een Russisch oorlogslied van Ernst Daniël Smid en het dilemma van de vertaler.
(Eerste publicatie: 9-5-10)
Rusland viert vandaag het einde van de Tweede Wereldoorlog met een daverende parade op het Rode Plein. Een natie zwelgt in trots. Ik zoek het liever in wat kleiners. Bijvoorbeeld in dit mooie lied van Mark Bernes, over soldaten die niet terugkeerden (muziek: Frenkel/tekst: Gamzatov):
Enkele jaren geleden heb ik het nummer vertaald. Ik liet het horen aan Ernst Daniel Smid en die nam het op zijn repertoire. Het staat op zijn CD Als de dag van toen. Bij het vertalen zat ik met een vervelend dilemma. Over de oplossing heb ik nog steeds twijfels, misschien zelfs spijt. Heb ik de goede keus gemaakt? Bernes zingt in het eerste couplet letterlijk:
Het schijnt me toe, soms, dat de soldaten
Die niet zijn teruggekeerd van de bloedige velden
Toentertijd niet in onze aarde zijn gelegd,
Maar zijn veranderd in witte kraanvogels
Sleutelwoord is Kraanvogels, de titel van het nummer. Een hopeloos woord voor een Nederlandse lied! Er rijmt bijna niets op en – onderschat dat niet - de klemtoon ligt onhandig. Daar staat tegenover dat de kraanvogel in Rusland een sterke symbolische waarde heeft. Zijn overvliegen markeert de seizoenen, zijn vlucht staat voor het verglijden van de tijd.
Mijn dilemma was: handhaaf ik de kraanvogel en produceer ik een hopeloze, moeizaam zingbare tekst? Of schrap ik de kraanvogel en lever ik vloeiende, soepel zingbare regels af die naadloos tegen de melodie aanliggen? Met pijn in mijn hart koos ik voor het tweede. Ernst Daniel Smid zingt in mijn vertaling:
Soms denk ik dat jonge frontsoldaten
Die na een zwaar gevecht zijn heengegaan
Nooit in een graf zijn neergelaten
Maar zijn opgevlogen als een witte zwaan
Die witte zwaan stuit menig Rus tegen de borst. Dat begrijp ik helemaal, maar ik heb de ‘belangen’ van de zanger (en de luisteraar) zwaarder laten wegen. Ik werd in die keus gesterkt, toen ik (naderhand!) ontdekte dat Herman van Veen het nummer ook ooit heeft uitgevoerd. De vertaling is – ik durf het bijna niet te zeggen – van Willem Wilmink, en die heeft de kraanvogels wel laten staan. Het resultaat is – ik durf ook dat bijna niet te zeggen - moeilijker zingbaar:
Soms denk, soms denk ik wel dat de soldaten
die in de oorlogen gevallen zijn,
niet onder witte kruisen zijn begraven,
maar dat ze kraanvogels geworden zijn
Oordeelt u zelf. Van beide versies is een kort fragmentje te beluisteren (via een extern linkje, embedden lukt helaas niet). Hier die van Herman van Veen (onder de tracklist, de tweede nummer 11). Nog net is te horen hoe hij zich door die vierde regel worstelt. En hier een fragmentje van Ernst Daniël Smid (track 14). Duidelijk toch, dat mijn vertaling beter klinkt? Daar staat het verlies van de kraanvogels tegenover, het symbool dat voor Russen zo veelzeggend is en emotioneel beladen.
Ter verdediging kan nog gezegd worden dat de Nederlandse luisteraar een kraanvogel doorgaans hooguit kent uit de dierentuin. Laat je de kraanvogel in de vertaling staan, dan nog komt de symboliek niet over. De gemiddelde Nederlander heeft niets met kraanvogels, in elk geval minder dan met zwanen. Een tekst met een zwaan zal voor hem dus eerder tot leven komen dan een tekst met een kraanvogel.
De Nederlandse reacties op de versie van Ernst Daniël Smid zijn eensluidend: men is ontroerd, met vindt het prachtig. Ook dat sterkt me in mijn keus. Maar de twijfel blijft… Had ik die kraanvogels niet toch moeten laten staan?
Voor de volledigheid hieronder drie versies: de letterlijke vertaling, de vertaling van Wilmink en de vertaling van mij.
Het schijnt me toe, soms, dat soldaten
Die niet zijn teruggekeerd van de bloedige velden
Toentertijd niet in onze aarde zijn gelegd,
Maar zijn veranderd in witte kraanvogels
Sinds die verre tijden vliegen zij, tot op heden,
Ze vliegen en roepen ons aan met hun stem
Is het soms daarom dat wij zo vaak en verdrietig
Stil zijn, terwijl we kijken naar de hemelen
Er vliegt, vliegt langs de hemel een vermoeide wig
Vliegt in de mist, aan het einde van de dag.
En in dat gelid is een kleine tussenruimte,
Misschien is dat (een) plek voor mij
Er komt een dag en met een vlucht kraanvogels
Vlieg ik in eenzelfde blauwgrijze mist
Vanonder de hemel roep ik dan als een vogel
Jullie allen, die ik achterliet op de aarde.
----------------------------------------------------
Soms denk, soms denk ik wel dat de soldaten
die in de oorlogen gevallen zijn,
niet onder witte kruisen zijn begraven,
maar dat ze kraanvogels geworden zijn.
Ze roepen ons uit lang voorbije tijden,
hun hese stemmen roepen in hun vlucht.
't Is misschien daarom, dat wij zo dikwijls kijken,
diep in gedachten, naar de avondlucht.
Daar, in de laatste lichtglans van de schemer,
gaat een vermoeide vogeltrek voorbij.
Ik zie een lege plaats in hun geleed'ren,
misschien is dat de plek, bestemd voor mij.
Als ik met hen de hemel zal bevolken,
voorbijtrek in het schemerend verschiet,
dan zie ik jullie uit de verre wolken,
dan roep ik jullie, die ik achterliet.
---------------------------------------------------
Soms denk ik dat jonge frontsoldaten
Die na een zwaar gevecht zijn heengegaan
Nooit in een graf zijn neergelaten
Maar zijn opgevlogen als een witte zwaan
Ze vliegen sinds die lang vervlogen dagen
En wenken ons en roepen in de lucht
Zijn wij daarom bij hun vleugelslagen
Vaak even stil, kijkend naar hun vlucht?
Ze vliegen als de dag is afgelopen
Aan de hemel in een schuine rij
En in die rij is nog wat ruimte open
Misschien is dat een plek voor mij
Er komt een dag dan zweef ik met de zwanen
Terwijl het avondblauw van kleur verschiet
En ik roep dan, als een vogel, mijn kompanen
Iedereen die ik op aarde achterliet.
(Hier een kort vervolg.)
Bij wijze van uitzondering heb ik ook de commentaren bij dit stukje overgeheveld uit mijn oude weblog. Daarbij is boven elk commentaar automatisch mijn naam komen te staan - is het commentaar van iemand anders, dan staat zijn naam er tussen haakjes, achteraan, bij.
Nogmaals onrust in Vladivostok, nu met Mark Bernes
(Eerste publicatie: 17 maart 2009)
Gisteren schreef ik over de demonstranten in Vladivostok met hun fraaie leus op het spandoek: Putler KAPUT!!! Nadere inspectie van de foto leverde nog een aardig detail op: de tekst op het witte spandoek. In een vrije vertaling staat daar:
De vijand stak in brand / Voor eigen genoegen
Het grote, roemrijke land / Volk, wat is het lot dat u wacht?
Dat van soldaat, slaaf of zwerver in de nacht?
Meteen zong ik de tekst mee, want het is een variatie op een lied van mijn favoriete zanger uit de Sovjetunie, Mark Bernes. Die zong:
Het vuur van de vijand vernielde de hoeve / Heel zijn familie werd vermoord
De soldaat, waar kan hij nu heen / Niemand die zijn verdriet nog hoort
Dat is echt hetzelfde lied, het grote verschil in de twee Nederlandse versies komt door mijn wat onbeholpen vertalingen. In de versie van de demonstranten wordt met vijand natuurlijk de regering bedoeld, in het origineel is het Duitse leger de boosdoener.
Hier zingt Mark Bernes dat origineel:
Het lied mocht enige jaren niet ten gehore worden gebracht, de autoriteiten vonden het te droevig. Heroïek, dat had het Sovjet-volk nodig! Ook het slot, waarin de soldaat een glas drinkt bij het graf van zijn familie, werd onwaardig geacht. Toen Bernes het nummer toch een keer zong tijdens een concert, gaf het publiek hem een staande ovatie. Later werd Bernes nog het slachtoffer van een lastercampagne, waarover een andere keer nog eens meer..