De geschiedenis van de USSR, verteld aan de hand van posters over treinen - 3

(Eerste publicatie: 16-8-2013)

Ik ben duidelijk niet in de wieg gelegd voor geschiedenisleraar. Na twee lessen over de USSR aan de hand van spoorwegposters, heb ik er eigenlijk alweer genoeg van. Dit wordt dan ook de laatste les en daarna kun u wat mij betreft op vakantie.

We keren terug naar het begin van de jaren dertig. De industrialisatie was in gang gezet, in een stevig tempo moest de Sovjetunie worden omgetoverd in een industriële grootmacht. Niet iedereen kon dat kennelijk bijbenen, in elk geval waren bij de spoorwegen niet alle werknemers even betrokken bij de goede zaak. Dat blijkt wel uit bovenstaande poster uit 1931.

Onderaan staat (vrij vertaald): Met een socialistische houding tegenover de locomotief en door stootarbeiderschap vervullen wij de plancijfers voor het rollend materieel. En wat wordt daarbij weggeblazen door de schoorsteen van de machtige stoomlocomotief? Wij lezen van links naar rechts: vertragingen / sabotage / verzuim / stilstand / dronkenschap / jobhoppers (ik weet zo gauw geen ander woord).

Zal ik nu iets schrijven over ProRail en de NS? Nee, laat ik bij de les blijven.

Het heeft nog wat onschuldigs, die poster, omdat we het jaartal weten: 1931. Maar die stoomwolk met woorden, weten we nu, was een voorbode van bange tijden. Werd je rond 1937 beschuldigd van sabotage, dan mocht je blij zijn als je er met 25 jaar kamp vanaf kwam.  

Een vrolijkere poster met een prachtig detail hebben we hier, uit 1939. Op de twee rode banen staat: Vrouw, de locomotief op!

Het klinkt ons wat onbehouwen in de oren, dat ‘vrouw’. Ik kan moeilijk inschatten hoe dat voor Russen was in de jaren dertig. De locomotief hier is de FD 20-109, waarbij de letters staan voor Feliks Dzjerzjinski, de oprichter van de geheime dienst. Daarboven staat, links en rechts van het ronde embleem: Ленинская дорога / Leninskaja doroga – Leninspoorweg. Die liep tussen Moskou en Tambov. En dan dat prachtige detail: die kersttakjes links en rechts in het open raam! Dat krijg je, die huiselijkheid, met een vrouw op de locomotief. Veel heeft deze poster trouwens niet geholpen. Op trams en bussen zie je in Rusland veel vrouwen als bestuurder, op een locomotief heb ik er nog nooit eentje gezien.

Tot slot nog deze poster, over ‘machtige locotieven’ die nodig zijn voor het Sovjet-transport, ….

…. omdat ‘ie me zo doet denken aan deze foto van Isaak Toenkel uit 1951:

Over die foto (en andere foto’s van Toenkel) schreef ik eerder hier.

Ik wens u een prettige vakantie.

Hier deel 1 en deel 2.

De geschiedenis van de USSR, verteld aan de hand van posters over treinen - 2

(Eerste publicatie: 12-8-2013)

Wij gaan verder met onze (zeer korte) geschiedenis van de USSR, verteld aan de hand van posters over spoorwegen en treinen.

Het plaatje links stamt uit 1938, twee jaar na de poster dus die centraal stond in les 1. Ook dit is weer een mooi staaltje van het rotsvaste geloof in de lichtende toekomst, in de techniek als wegbereider en de arbeidersmassa als stuwende kracht. Met zo’n locomotief, en die massa enthousiastelingen rechts … het kan gewoon niet anders: onweerstaanbaar rijden wij richting eindstation communisme!

Kijk die ielige, elitaire bourgeois-figuurtjes links op dat perronnetje nou toch, met hun parasolletjes. Die kregen het treintje dat ze verdienden. Nee, dan wij, honderd jaar later! Kijk eens wat wij, arbeiders van de Sovjetunie, op de rails hebben gekregen! Die bourgeois-figuurtjes staan op het perron van Tsarskoe Selo, waar in 1837 de eerste Russische passagierstrein arriveerde, een half uur na zijn vertrek uit Sint-Petersburg. De trots op de moderne verworvenheden spreekt ook uit de leuze op de loopbrug over de perrons (zo’n brug zie je op veel Russische stations): De Sovjetunie – een groots spoorwegrijk.

De locomotief oogt voor de jaren dertig wel erg futuristisch, maar hij heeft wel degelijk gereden. Het was een ‘gewone’ stoomlocomotief met een aerodynamisch omhulsel. Hij is op enkele trajecten ingezet, maar veel exemplaren zijn er niet van gebouwd. Je komt het gevaarte op foto’s en filmpjes dan ook weinig tegen.

Op de poster boven sluit het silhouet van de dampende locomotief naadloos aan bij die grote fabrieksgebouwen op de achtergrond. Het was de tijd van de eerste vijfjarenplannen en de verheerlijking van de zware industrie. Diezelfde ongebreidelde nadruk op grote industriële projecten spreekt uit onderstaande poster van kort na de Tweede Wereldoorlog:

Rechtsboven staat: Het nieuwe vijfjarenplan voeren we uit en overtreffen we! En linksboven: Onze allereerste opdracht is de ontwikkeling van de zware industrie en het spoorwegtransport – de grondvesten van de gehele volkshuishouding van de USSR!  Bij de wederopbouw van het land moesten grote stappen worden gezet. Veel aandacht voor de noden van de kleine man was er daarbij niet, die kleine man kwam pas in de tweede helft van de jaren vijftig, onder Stalins opvolger Chroesjtsjov, weer een beetje aan de beurt. Het mannetje links van de locomotief, het enige levende wezen op de poster, is illustratief: nietig weggedrukt in een hoekje is hij tegen de achtergrond van al dat industriële geweld totaal onbelangrijk.

Waarna ik een referaat zou kunnen houden over de verhouding individu – staat in Rusland door de eeuwen heen, maar daar begin ik niet aan. Liever wijs ik nog even op een taalkundig aspect van de hier behandelde posters. Het Russisch kent geen lidwoorden, het werkwoord ‘zijn’ komt in de tegenwoordige tijd weinig voor en dankzij de naamvallen kan het gebruik van voorzetsels worden beperkt. Dat geeft de makers van Russische leuzen en posters, die bondig moeten formuleren, een enorme voorsprong op ons. Ik vind dat niet eerlijk.

Hier alvast een van de posters die in de volgende (laatste) les aan bod komen:   

Hier deel 1 en deel 3.

De geschiedenis van de USSR, verteld aan de hand van posters over treinen - 1

(Eerste publicatie: 8-8-2013)

Kan je geschiedenisles geven over de Sovjetunie aan de hand van posters over spoorwegen en treinen? Ik denk het wel. Ik kwam een paar van zulke posters tegen en had meteen materiaal voor een compleet schooljaar. Een deel daarvan stel ik hier gratis ter beschikking.

We beginnen de eerste les met de poster links, uit 1936. Bovenaan staat: DE TREIN GAAT VAN STATION SOCIALISME NAAR STATION COMMUNISME.

In het vak linksonder zien we in zwarte letters staan: DIENSTREGELING van de weg die de bolsjewistische trein heeft afgelegd, met daaronder de namen van de stations die al zijn aangedaan en het jaartal waarin dat gebeurde. Onderaan staat ISKRA (Vonk) 1900: de naam van de krant van socialistische emigranten die in december 1900 voor het eerst verscheen in Stuttgart. Daarboven staat DECEMBER 1905. Een verwijzing naar stakingen en onlusten in Moskou en Sint-Petersburg, die nogal hardhandig werden neergeslagen. De twee stations daarboven zijn PRAVDA 1912 (het oprichtingsjaar van die krant) en SOCIALISME.

Zo vertelt de geschiedenis zichzelf.

Rechts op de poster gaat het verder met, in zwarte letters, de huidige DIENSTREGELING. Daar staan, in rood en geheel in overeenstemming met de ideologie van die jaren, slechts twee stations vermeld: het vertrekstation SOCIALISME en rechtsboven het eindstation COMMUNISME. Men wist in 1936 niet dat er in de verre jaren zeventig nog een station bij zou komen, het REËEL BESTAAND SOCIALISME, waar de trein ernstige vertraging zou oplopen.

De bolsjewistische trein wordt met vaste hand bestuurd door Stalin. Hij zit op de bok, kijkt naar buiten en staat ook nog links op dat rode vaandel. (Vraagje aan de klas: wie zijn die andere drie figuren? Het antwoord volgt aan het eind van de les). Zijn naam staat ook op de voorkant van de locomotief, met de letter И van Иосиф/Iosif. De oplettende leerling heeft dan misschien al gezien dat ook rechtsonder de naam van Stalin staat: CТАЛИН, maar daar met de letter T. Die is van tovarisjtsj/товарищ – kameraad. De hele zin rechstonder luidt: De ervaren machinist van de trein van het communisme k. STALIN.

Enkele vragen die zich nu opwerpen: waar werd de vertraging bij station REËEL BESTAAND SOCIALISME door veroorzaakt, hoelang heeft die vertraging geduurd en is eindstation COMMUNISME ooit wel bereikt? Daar kunt u weer een flink aantal lessen mee vooruit.

En wie staan er naast Stalin op dat vaandel? Van links naar rechts: Lenin, Engels en Marx. Waarmee ik ben aanbeland bij mijn neef. Die heet Mels, een naam die bij oudere Russen enige achterdocht kan wekken. Er was namelijk een tijd dat Russen hun zoon zo noemden – de vier letters stonden dan voor Marx, Engels, Lenin en Stalin. Bij mijn neef Mels is dat niet het geval, zo hebben zijn vader en moeder mij meerdere keren verzekerd.

En hier alvast de poster die in de volgende les aan bod gaat komen:

Hier deel 2 en deel 3.

Tien minuutjes propaganda uit 1961. Een volle rechtszaal lacht de gelovigen uit. Vakwerk.

(Eerste publicatie: 10-6-2013)

We zien zonnige straatbeelden en er klinkt een vrolijke mars. “Er zit weer een werkdag op voor de inwoners van Saratov”, zegt de commentaarstem. “Prachtig is het leven! Maar ook dat leven heeft vijanden. Laten we een kijkje nemen aan de rand van de stad en op de avond wachten”…  De vrolijke mars maakt plaats voor onheilspellende pianoklanken …

Het is een reportage van zo’n tien minuten, uit 1961. Dergelijke filmpjes werden vertoond in de bioscopen, voordat de hoofdfilm begon. Ooit zat ik – begin jaren tachtig – in zo’n bioscoop in Voronezj. De zaal zat vol, Solaris van Tarkovski stond op het programma. Maar eerst kwam er zo’n filmpje. Ik herinner me twee onderwerpen: Amerikaanse soldaten die ergens iets vreselijks deden (bozig gemompel om me heen) en een item over een nieuwe manier van aardappels telen, dat werd afgesloten met beelden van een overdadig gevulde Sovjet-groentewinkel (zacht, maar zeer schamper gelach in heel de zaal).

Bovenstaand, uiterst onaangenaam filmpje is een sprekend voorbeeld van de propaganda die over de Sovjet-burgers werd uitgestrooid. Vakwerk, als je het mij vraagt. Leden van de Pinksterbeweging staan terecht en worden ten overstaan van een volle, lachende rechtszaal uitgemaakt voor morele misbaksels, die alles haten wat het leven in de USSR zo prachtig maakt.

De Pinksterbeweging zat in de Sovjetunie zwaar in de verdrukking. Na de Tweede Wereldoorlog werd een nationale raad opgericht waarbij baptisten en pinkstergemeenten zich konden aansluiten, maar veel pinkstergemeenten wilden niets met dat staatsorgaan te maken hebben. Zij gingen, of bleven, ondergronds en werden – zie het filmpje – stevig aangepakt.

Nikolaj Jegorov

De hoofdrol in het proces is voor Nikolaj Jegorov, voorman van de gemeente in Saratov. Hij was het jaar daarvoor al veroordeeld tot een jaar dwangarbeid en vijf jaar verbanning. Begin 1961 keerde hij clandestien terug naar Saratov voor een begrafenis, nam weer deel aan een kerkdienst en werd gearresteerd. Het daaropvolgende proces is te zien op het filmpje. Om zijn rustige weerwoord (“Ik ben God gaan liefhebben en Hem gaan dienen”) maakt de overvolle zaal zich erg vrolijk, al lijkt de lach mij er achteraf ingemonteerd. De buurvrouw komt aan het woord (de kerkdiensten waren doorgaans aan huis), een oud-lid van de ‘sekte’ vertelt over de praktijken en belicht wordt hoe een lid van de gemeente van doktersbezoek werd afgehouden en overleed.

De aangeklaagden worden schuldig bevonden aan het “leiding geven aan een sekte die onverdraagzame religie propageert die de gezondheid van burgers schade toebrengt”. Jegorov wordt veroordeeld tot vier jaar cel, tweeëneenhalf jaar kamp en vijf jaar verbanning naar het hoge noorden.

Na zijn vrijlating woont Jegorov in Letland, dan nog een Sovjet-republiek. Over zijn leven in die jaren is mij weinig bekend. Hij blijft actief in de Pinksterbeweging, maar wordt niet meer gearresteerd. In mei 1992 wordt hij gerehabiliteerd. Hij overlijdt op 19 maart 2013. 

(Beelden van de begrafenisdienst, de begrafenis en de maaltijd erna vindt u hier. Volle tafels, geen drank.) 

Tamara Toidze stond model voor de bekendste Russische oorlogsposter

(Eerste publicatie: 5-12-2012)

Het moederland roept! Dit zal toch wel de bekendste Sovjet-poster zijn uit de Tweede Wereldoorlog. Minder bekend is dat de vrouw die haar landgenoten via de poster ten strijde roept, getekend is naar een levend iemand:

Het is Tamara Toidze, de Russische vrouw van de Georgische ontwerper Irakli Toidze. Het verhaal wil dat Tamara op 22 juni 1941 het atelier van haar man binnenkwam met de kreet ‘Het is oorlog!’ Waarop Irakli zei: niet bewegen!, haar trekken vastlegde op papier en meteen gebruikte voor zijn beroemde poster.

De poster van Toidze blijkt – zoals wel meer zaken uit de Tweede Wereldoorlog – onderwerp te zijn van een Historikerstreit. Want is die poster echt wel getekend ná de Duitse inval in Rusland en niet ervoor? Viktor Soevorov weet het in zijn – voorzichtig uitgedrukt – omstreden boek Den M (Dag M) zeker: de poster Het moederland roept! werd al voor de Duitse inval bij de kunstenaar besteld. Voor Soevorov het zoveelste bewijs dat de USSR zich voorbereidde op een aanvalsoorlog tegen Duitsland. De poster lag overal klaar voor de dag van de Sovjet-aanval, maar kon nu plots en meteen worden gebruikt bij de Duitse inval. Volgens Soevorov werd de poster in meerdere steden al op de 22ste juni opgehangen, maar enig concreet bewijs daarvoor geeft hij niet. Dan is er ook nog Igor Boenitsj, die in zijn boek Groza de datum noemt waarop de poster naar de drukker mocht: 25 december 1940. Dat zou te bewijzen moeten zijn – die datum zou dan op de eerste druk van de poster staan - maar Boenitsj laat dat na.

Dit bewijs is er wel:

Ik vond het bij blogger Rubetsky. Het is het oudste exemplaar dat bewaard wordt in de Nationale Russische Bibliotheek in Sint-Petersburg. Onderaan de poster staat duidelijk vermeld: 4/VII/1941:

De aanhangers van Soevorov/Boenitjs vinden dat helemaal geen bewijs. Dat is de oudste versie die wordt bewaard, maar dat wil niet zeggen dat er geen oudere is of is geweest! Ja, duh. 

Buitenlanders in een Sovjet-winkel - deel 2

(Eerste publicatie: 26-5-2010)

Gisteren schreef ik over bovenstaande tekening van Boris Jefimov, bijna meteen kom ik er op terug. Het is een karikatuur uit de jaren vijftig, die Westerse correspondenten in Moskou ‘ontmaskert’ als schrijvers van valse stukjes over de matig voorziene winkels in de USSR.

Ik had míjn stukje nog niet geschreven of ik kwam de volgende alinea tegen in Zjoeravli i karliki (Kraanvogels en dwergen) van Leonid Joezefovitsj. Een vrouw vertelt over een voorval uit haar jeugd:

“Als meisje woonde ik in de Degtjarnidwarsstraat, hartje centrum van Moskou. Ik wist dat de USSR het beste land van de wereld was, Moskou de beste stad van de USSR, en de Gorkistraat de beste straat van Moskou. De Degtjarnidwarsstraat kwam uit op de Gorkistraat. Ik dacht: wat ben ik gelukkig dat ik op zo’n plek woon! Je had daar een grote Levensmiddelenzaak op de hoek van de Tverskoj boulevard, ik zag daar een keer buitenlandse toeristen voor staan, ze wezen met hun vingers naar de etalage en lachten. In de etalage stonden enorme ronde blikken met haringen uitgestald. Verder niets, alleen die blikken. Ik was een jaar of tien, maar ik begreep meteen dat ze mij uitlachten, mijn geluk.”

Ik probeer me voor te stellen, wat zou dat tienjarige meisje gedacht hebben, als ze daarna de tekening van Boris Jefimov onder ogen had gekregen? Boosheid, verbittering, verwarring?

Zjoeravli i karliki kunt u trouwens ongelezen laten. Leonid Joezefovitsj kreeg er vorig jaar de literaire prijs Natsionalny Bestseller voor. ’t Zal wel, ik vind het zes keer niks. Al blijft bovenstaande alinea me voorlopig nog wel bij.

Buitenlanders in een Sovjet-winkel. Reacties op een tekening van Boris Jefimov uit 1953

(Eerste publicatie: 25-5-2010)

View fullsize

Buitenlanders in Moskou: “Er is hier zo’n ruime keus aan levensmiddelen, meneer de correspondent, en u levert ons alleen maar eenden [verzinsels]”.  

Een karikatuur uit de USSR van 1953 van de vermaarde tekenaar Boris Jefimov. Hij werd onlangs nog eens geplaatst door een van mijn mijn favoriete Russische bloggers Amalgin. Interessant om te zien wat er voor reacties op kwamen. Zelfs bij zo'n eenvoudige tekening wordt de blik van de waarnemer gekleurd door diens herkomst en omgeving. Ik durf er wat onder te verwedden dat niet één van míjn lezers op één van onderstaande reacties was gekomen:

- Boris Jefimov had toch wel talent. Kijk naar de vrouw links en je begrijpt meteen: een buitenlandse. Uit een vrij land. De Sovjet-mensen bij de toonbanken herken je zelfs aan hun silhouetten :)

- Op de tekening zijn eerlijk geen levensmiddelen te zien, maar je ziet wel een rij. Een dappere tekenaar.

- Hoezo dapper? Wist híj veel hoe een winkel eruitzag zonder volk dat elkaar verdringt bij de toonbank. En wat er nog meer in de etalage van de levensmiddelenafdeling kon staan behalve weegschalen en flessen.

- Brood is er niet, maar bij de levensmiddelen staan wel een soort flessen.

- Voegen we hier nog aan toe de informatie over zijn broer die voor de oorlog werd geëxecuteerd, en het beeld van huichelachtigheid en lafheid wordt nog duidelijker.

- Hij had helemaal geen keus.

- Je hebt altijd een keus. Maar wanneer wij afzien van ons recht om te kiezen, nemen ze ons ook alle andere rechten af.

- De donkere eenkleurige massa, die zich bij de levensmiddelen richting een soort flessen dringt maakt wel indruk. Glavlit (de censuur – EH) heeft zitten slapen.

-----

View fullsize

Boris Jefimovitsj Jefimov (1900-2008) maakte ruim 70.000 tekeningen. Vooral bekend zijn zijn tekeningen over de Tweede Wereldoorlog. Hij was aanwezig bij het proces van Nürnberg. Zijn werk, dat vooral werd gepubliceerd in de Izvestija, weerspiegelde steeds haarscherp de politieke lijn van dat moment.

View fullsize

Hier een Engelstalig artikel over Jefimov.

En hier een kleine aanvulling op bovenstaand stukje.

Red star over Russia: mooi maar niet verrassend

(Eerste publicatie: 13-2-2010)

Ongezien gekocht en dat ik misschien beter niet kunnen doen: David Kings Red Star over Russia. A visual history of the Soviet Union. Een mooi boek, daar niet van, maar minder boeiend dan ik op grond van de aankondiging had gedacht. Ook de inleiding belooft erg veel: “It has taken me four decades to assemble the 250.000 artefacts in the collection and two more years to plan, design and write this book”, waarna King ook nog een paar spannende zoektochten beschrijft naar Sovjet-beeldmateriaal in Rusland en daar buiten.

En dan valt het resultaat toch nog tegen. Te veel in Kings boek is al overbekend – althans, voor wie al wat langer met Rusland bezig is: de oorlogsfoto’s van Baltermans en Chaldei, de posters en fotomontages van El Lissitsky, de Kukrinitsy-cartoons…

Gelukkig toch nog wel wat ontdekkingen:

Ontwerp Gustav Klutsis

Op vroege Sovjet-posters stond een waarschuwing: Wie deze poster losscheurt verricht een contra-revolutionaire daad. De denigrerende term Sovdepija voor de Sovjetunie werd al in de burgeroorlog door tegenstanders van de Sovjets gebruikt. Een uitgave van Babels Konarmija (Rode Ruiterij) uit 1926 met een blauw potloodkruis erop. Volgens King aangebracht door een Sovjet-censor na de arrestatie van Babel in 1939, ten teken dat het een verboden boek betrof. Wrang zijn opeens de posters en illustraties van Gustav Klutsis, wanneer je een aantal pagina’s verder zijn mugshots tegenkomt. Hij werd op 26 februari 1938 doodgeschoten.

Red star over Russia is een mooi boek, maar voor mij (het klinkt blasé) niet verrassend genoeg.

Posters in de strijd tegen de economische crisis

(Eerste publicatie:  6-7-2009)

Hoe verhoog je in tijden van crisis de betrokkenheid van je werknemers bij je bedrijf? Hoe stimuleer je de mensen op de vloer om mee te denken over besparingen en verlaging van productiekosten? Je schrijft een posterwedstrijd uit.

Alle werknemers van het bedrijf RUSAL (onder meer de grootste aluminiumproducent ter wereld) mochten een ontwerp maken. Thema: “Crisis – een tijd van veranderingen!”. Dit alles – let vooral ook op het uitroepteken – in de beste tradities van de agitprop uit de USSR.

Het leverde vierhonderd posters op met uiteindelijk – na een voorronde op de verschillende vestigingen in het land – drie winnaars. Beloning: een niet nader gespecificeerde geldprijs en een camera. Bovendien zal het beste ontwerp worden gebruikt bij de viering van de Dag van de Metaalarbeider op 19 juli.

De winnaars heb ik nog niet gevonden, wel een aantal posters uit de voorronden. Bijvoorbeeld: “Bezuinigen we – dan houden we stand!” (Weer dat uitroepteken):

Deze werknemer probeert de leeuw (op diens rug staat: kosten) te bedwingen met een zweep (productiviteit) en een stok (besparing energiebronnen). Vier uitroeptekens:

De crisis steekt als een boze wesp … of je nu ingenieur bent of arbeider – haal de broekriemen aan! (wesp en broekriemen rijmen in het Russisch):

De deur gaat op slot voor onkosten, we verlagen de kostprijs van bauxiet!:

Sympathiek vind ik onderstaand onderwerp, die de publieksprijs kreeg op de fabriek van RUSAL in Sajanogorsk (West-Siberië). Maar of het gebruikt gaat worden op de Dag van de Metaalarbeider – ik denk het niet.