Een Russische aanklacht tegen schreeuwers als Jan Roos

April 12, 2016

-----------------

Kent u Leonid Arkadevitsj Jakoebovitsj? Leonid is een tv-presentator die graag de mening van het volk mag vertolken. Hij baadt in een soort zelfgenoegzaamheid. Slim misschien, maar bepaald geen intellectueel. Zeer met zichzelf ingenomen is Leonid. Een soort Jan Roos eigenlijk, maar dan met een snor en een buik. En ietsje ouder.

Aan Jakoebovitsj – en aan ieder ander publiek figuur die zijn gelijk denkt te halen met een brutale bek - is onderstaand lied gewijd.

Achtergrond: Een paar jaar terug maakte Jakoebovitsj op een vliegveld stampij toen zijn vlucht vertraagd was. De populist kreeg luide bijval van zijn medepassagiers. Er is een filmpje van, dat mag u zelf opzoeken. Mijn tenen gaan er te krom van staan. Onderstaand lied - het stamt uit 2013, ik kwam het pas onlangs tegen - is van Vasja Oblomov. (Een ander fraai lied van hem vertaalde ik eerder.)

De titel van Jakoebovitsj tv-programma is Поле чудес. Dat heb ik vertaald als Sprookjesland. In de eerste regel staat задержан, dat, betekent zowel vertraagd als aangehouden.

De aanval van Jakoebovitsj

Вылет задержан – как митинг ОМОНом.
De vlucht is vertraagd (aangehouden) – als betogers door de ME
Пассажиры в надежде играют с айфоном,
De passagiers spelen hoopvol met hun iPhone
Cидят, едят, ковыряют в носу,
Ze zitten, eten, peuteren in hun neus
Глядят на взлетную полосу.
Kijken naar de startbaan
Кто-то в прострации, кто-то лег спать.
De een lag uitgeteld, de ander was gaan slapen
Нет информации – час, два, пять.
Geen informatie – één, twee, vijf uur
«Вылет задержан», – светилось табло.
De vlucht is vertraagd, staat op het scherm

Гасли надежды. Кончалось бухло.
Alle hoop was verdwenen. Niks meer te zuipen.
Уже газировка в горло не лезла.
Zelfs Spa rood kregen ze niet meer naar binnen
Чресла приняли форму кресла.
De heupen hadden de vorm van een stoel aangenomen
Кто руки сложил, кто хмурил брови.
De een legde de handen in de schoot, de ander fronste de wenkbrauwen
Но встал пассажир Леонид Якубович!
Maar passagier Leonid Jakoebovitsj stond op!
Как памятник встал в полный рост
Als een standbeeld in volle lengte
И на весь терминал произнес:
En hij sprak tot de hele terminal:

Я ведущий «Поля чудес» –
Ik ben de presentator van Sprookjesland
Что вы творите – Это пипец!
Jullie maken er een puinhoop van!
Я ведущий «Поля чудес» –
Ik ben de presentator van Sprookjesland
А это пипец!
Een puinhoop is dit!

Аплодисментами взорвался зал –
De zaal barstte los in applaus
Ну наконец-то хоть кто-то сказал!
Eindelijk eens iemand die er iets van zei!
Леонид Аркадьевич! Еще пару раз!
Leonid Arkadevitsj! Nog een paar keer!
Скажите за нас! И от имени нас!
Zeg het voor ons! En uit onze naam!
Скажите свободно! Громко и гордо!
Zeg het vrij! Luid en trots!

Скажите работникам аэропорта!
Zeg het tegen de werknemers van het vliegveld
Руководителям всех перелетов!
Tegen alle vluchtleiders!
Всем учредителям «Аэрофлота»!
Alle eigenaren van Aeroflot!
Всем им хоть раз объяснить это надо!
Die moeten het allemaal een keertje uitgelegd krijgen!
Всем, кто у нас получает зарплату!
Tegen iedereen die bij ons een salaris krijgt
Дежурным, вахтерам, кассиршам, таксистам!
Iedereen die dienst heeft, de conciërges, caissières, taxichauffeurs!
Певцам, режиссерам, актерам, артистам!
Zangers, regisseurs, acteurs, artiesten!
Ментам и врачам и работникам ЖЭКа!
Smerissen en artsen, de lui van het woonkantoor!
Любому трудящемуся человеку!
Iedereen met een baan!
Скажите правительству в нашей стране!
Zeg het de regering van ons land!
Всем россиянам! И даже мне!
Iedereen in Rusland! En zelfs tegen mij!

Я ведущий «Поля чудес»
Ik ben de presentator van Sprookjesland
Что вы творите – Это пипец!
Jullie maken er een puinhoop van!
Я ведущий «Поля чудес» – А это пипец!
Ik ben de presentator van Sprookjesland -
Een puinhoop is dit!

Он повторял это снова и снова.
Hij bleef het herhalen
И люди внимали, как божьему слову.
En de mensen hoorden het aan als gods woord
Мыслитель и гений! Платон, Сократ!
Een denker en genie! Plato, Socrates!

С нами ж все время такое творят!
Wat ze steeds maar met ons uithalen!
Как же мы сами не поняли раньше?!
Dat we dat vroeger zelf niet begrepen!
Что будет с нами? Как жить дальше?
Wat gaat ons gebeuren? Hoe moeten we verder leven?

Он высказал то, что было нельзя!
Hij heeft gezegd, wat niet gezegd mocht worden!
Он всех разбудил и открыл нам глаза!
Hij heeft iedereen wakker geschud en ons de ogen geopend!
В сумраке зала, в секторе «Це»
In het duister van de zaal, bij afdeling ‘Tse’
Правда рождалась в усатом лице!
Is de waarheid geboren in het besnorde gezicht!
Дайте скорее ему микрофон!
Geef hem snel een microfoon!
Кто еще скажет, если не он?
Als hij het niet zegt, wie dan wel?

Он ведущий «Поля чудес»
Hij is de presentator van Sprookjesland
Что вы творите – Это пипец!
Jullie maken er een puinhoop van
Если он возглавит протест –
En als hij het protest gaat leiden
всем вам пипец!
Wordt het voor jullie allemaal een puinhoop!

----------------

(De letters op het bord lijken een onbetamelijk woord te gaan vormen, maar dat valt mee. Uiteindelijk staat er поздно: laat of: te laat.)

Twee Russische lessen met muziek: de euro, de acteur, de diva, Aeroflot en het Rad van Fortuin – 1

April 11, 2016 in russische taal, muziek

------------

Aan de slag, beste cursisten, aan de slag! Want het lesmateriaal heeft zich inmiddels weer aardig opgehoopt. Twee liederen staan voor u klaar, beide vermakelijk en leerzaam. Vandaag het eerste, van de onvolprezen Gennadi Smirnov – een door mij pas vrij recent ontdekt fenomeen. (Zijn vrij briljante werkje over Tsjeboerasjka en krokodil Gena herinnert u zich vast nog wel.)

Gennadi Smirnov mag graag een populair Russisch lied ter hand nemen en daar een geheel eigen draai aan geven. Het resultaat is, mede dankzij zijn warme stem en omfloerste dictie (Gennadi is in het dagelijks leven acteur), zeer aanstekelijk.

Hier eerst maar even het lied van vandaag. Het dateert van een paar maanden terug, toen de roebel aan een vrije val bezig was en de euro voor veel Russen plots als een ongrijpbaar iets uit het zicht verdween. Het origineel is van niemand minder dan Alla Poegatsjova. Tekst + vertaling + enige uitleg + huiswerk staan eronder. (Het filmpje hieronder lijkt te ontbreken, maar klikt u gewoon op het pijltje.)

Снова евро в стаи собираются,
Ждёт их за моря дорога дальняя.
Розовое, синее, зелёное
До свиданья, евро, до свидания.
De euro’s verzamelen zich weer in zwermen,
Hun wacht een verre weg voorbij de zeeën
Roze, blauwe, groene
Tot ziens, euro’s, tot ziens

За окном декабрь провода качает,
На ветвях висит новый хитрый план.
Как же лихо всех мы переиграли,
К радости простых горожан.
Buiten doet december de draden heen en weer gaan
Aan de takken hangt een nieuw, sluw plan
Wat zijn we iedereen weer lekker te slim af geweest
Tot vreugde van de gewone burgers

Не вернуть обратно ночи звёздные,
Не вернуть кредиты с ипотекою.
Всё, что в этой жизни остаётся мне
Выбор между водкой и аптекою.
Niet doen terugkeren kan je de sterrennachten
Niet doen terugkeren kan je de kredieten met een hypotheek
Alles wat mij in dit leven nog rest
Is de keuze tussen wodka en de apotheek

За окном зима, и весна нескоро,
На шкафу лежит чемодан рублей.
Где мне счастья взять, где мне взять задора?
Где мне взять...ну, ладно, налей.
Buiten is het winter, en het voorjaar is nog ver
Op de kast ligt een koffer roebels.
Waar vind ik mijn geluk, waar vind ik het vuur?
Waar vind ik … ach nou ja, schenk maar in.
(ладно, соберись – nou, verman jezelf)
[het Russisch is hier natuurlijk veel mooier: verzamel jezelf]

Het origineel werd bekend in de uitvoering van Alla Poegatsjova, de bekendste zangeres van Rusland uit de laatste twintig jaar van de Sovjetunie, toen ze uitgroeide tot een ware diva. Het komt uit de film Центровой из поднебесья / Een hemelse forward (de film gaat over een basketballer). De actrice die ‘zingt’ is Ljoedmila Soevorkina, maar we horen de stem van Alla. Bijna hadden we Alla ook echt in de film gezien, maar na proefopnames viel de keus uiteindelijk op Ljoedmila. Alla heeft of had het lied trouwens ook in het Fins op haar repertoire staan ('Näkemiin kesä'), maar daar heb ik geen filmpje van kunnen vinden.

Uw huiswerk voor de volgende keer:

- Schrijf de tekst van het origineel uit en oefen de karaoke-versie (makkelijk te vinden)
- Zoek voor de volgende les (met een bijtend lied van Vasja Oblomov) alvast de betekenis op van: хмурил брови /ковыряют в носу / kончалось бухло / это пипец / говно.

Succes!

Aanvulling: De tweede les is komen te vervallen. Het lied dat daar aan bod zou komen, vindt u - met een iets andere invalshoek - in mijn volgende stukje.

Wat deed de schrijfster van Mary Poppins in 1932 in Moskou?

April 08, 2016 in jaren 30, literatuur, toerisme

-----------

Is er een verband tussen Mary Poppins en de USSR van voor de Tweede Wereldoorlog? Dat is er. Zelf bezocht het wereldberoemde kindermeisje het arbeidersparadijs nimmer, maar haar schepster, Pamela Lyndon Travers, deed dat wel. Zij maakte in 1932 een groepsreis naar Leningrad en Moskou. Nizjny Novgorod stond ook op het programma, maar die stad aan de Wolga werd op het laatste moment geschrapt, “omdat alle schepen kapot waren”. Travers schreef een reisverslag dat in 1933 in afleveringen verscheen in The New English Weekly en in 1934 als apart boekje: Moscow excursion.

Pas kort na dat gebundelde reisverslag verscheen de eerste aflevering van haar Poppins-verhalen en Travers was op het moment van haar reis naar Rusland geen bekende schrijfster. Zij kreeg dan ook geen speciale behandeling à la George Bernhard Shaw (die op hallucinante wijze werd ingepakt door zijn gastheren en tijdens de hongersnood in Oekraïene alles wat hij daar aan propaganda kreeg voorgeschoteld slikte voor zoete koek), maar stapte bij een Intourist-kantoor in Londen naar binnen en boekte een reis – wat in die tijd betekende: een groepsreis.

Een toerist keert niet terug uit Rusland met een tijgervel als souvenir, schrijft Travers in haar inleiding, “but he can dazzle those who listen to his traveller’s tale with propaganda and statistics which suggest that since the days of the Old Testament the land of Canaan has moved its domicile considerably to the North-West.”

Travers is geen ‘gelovige’ die in de USSR de heilstaat ziet (de meeste van haar groepsgenoten zijn dat wel). Ze is niet vóór of tegen, ze wil gewoon weten in wat zich in Rusland voltrekt. De confrontaties die dat oplevert, met gidsen, groepsleden en gewone Russen, zijn hilarisch, maar maken Travers in al hun absurdisme herhaaldelijk ook boos. Ze voelt zich machteloos tegenover alle staalharde ideologische verhalen en beseft dat haar blik beperkt is. Hóe beperkt, zal ze niet geweten hebben. De ontwrichting in de Sovjetunie was begin jaren dertig door de gedwongen collectivisatie enorm, op het platteland werd honger geleden. Dat moet ook de ware reden zijn geweest voor het schrappen van Nizjni Novgorod. De kans op ‘ontnuchterende’ taferelen zal te groot zijn geweest.

Travers is een schrijfster, en dat maakt haar boek tot een feestje - zeker voor wie (zoals ondergetekende) de Sovjetunie tientallen keren groepsgewijs bezocht. Al die rondleidingen! Die gidsen! Die eindeloze verhalen volgens een vast stramien, waar je uiteindelijk je schouders maar bij ophaalde, omdat je elke discussie toch verloor. Travers, al enigszins murw: “After recounting the circumstances of the deaths of Tsar Nicholas the late and his family, she [de gids] remarked sternly: ‘And if anyone will tell you they was still leeving we will tell you that they was burned.’”

Ter compensatie van het geschrapte Nizjny Novgorod mag het gezelschap vlak bij Moskou een kolchoz bezoeken. Het lange verhaal van de directeur wordt door de gids van de dag, die niet zo goed in haar Engels zit, als volgt samengevat: “Zis place, she make thirty-three cabbages the year. Lettuce two sousand. Seven carrots. Nitrates, no it is not. Soil, she is good. Yes. Many workers. Yes. Zey do not eat cabbages. Cabbage for the State.”

Travers droomt af en toe weg – zoals je mag verwachten van de schrijfster van Mary Poppins. Bij een bezoek aan het oude Smolny Instituut ("It is made by Catherine ze Grit") hoort ze tot haar intens genoegen dat de inmiddels nogal sobere vertrekken ooit een school voor adellijke dames huivestten. “I am glad to think that the walls remember something a little irrational – laughter and the swish of satins and the nut-dropping sound of high heels, like the hooves of goats, running along the corridors.”

Helaas, ik mag Travers’ reisverslag niet houden – het moet terug naar de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek. Daar is het natuurlijk niet op zijn plaats. Het hoort hier bij mij te staan, in de boekenkast, naast de Russische reisverslagen van Astolphe de Custine, Truman Capote en John Steinbeck. Maar ja, wat doe je d’r aan.

Max Penson: topfotograaf uit de USSR die in Oezbekistan floreerde en ten onder ging

April 05, 2016 in fotografie, oezbekistan

-------------

Mijn trouwe lezers die met smart zitten te wachten op deel 2 van het verhaal over fotograaf Margaret Bourke-White, moeten nog even geduld hebben. Er is een boek over haar onderweg (van ver), en zonder dat boek kan ik dat tweede deel niet schrijven. Dat biedt wel ruimte voor het werk van een andere fotograaf: Max Penson.

Ruim twee decennia werkte Penson (1893-1959), woonachtig in Tasjkent, voor de Pravda Vostoka (Waarheid van het Oosten), waarvoor hij de razendsnelle transformatie van Oezbekistan in de jaren tussen de twee wereldoorlogen documenteerde. Jarenlang was zijn werk vergeten, tegenwoordig wordt hij gezien als een van de belangrijkste Sovjetfotografen uit de jaren twintig en dertig.

Hóe belangrijk is Pensons fotowerk precies? Hoe meer foto’s je van hem ziet (een uitgebreid archief vindt u hier), hoe lastiger die vraag te beantwoorden is. Aanvankelijk kom je ogen tekort, zo veel prachtigs komt voorbij! Maar gaandeweg groeit de twijfel. Wel erg veel van zijn werk is in scene gezet (er zijn foto’s waarop Penson zelf bezig is zijn personages op de juiste plek neer te zetten). En steeds weer die diagonale lijnen … bij foto honderdtien begint dat te vervelen.

Wat die enscenering betreft, daarbij had Penson niet veel keus. De Sovjetrepubliek Oezbekistan moest gepresenteerd worden als een samenleving die de feodale en islamitische boeien had afgeworpen en razendsnel op weg was naar een socialistische modelmaatschappij. Al die tractoren, al die lachende gezichten, al die bevrijde sportmeisjes in hun schaarse kleding … Wat betreft de ontwikkeling van de fotografie hadden heel veel foto’s ook níet genomen hoeven worden.

De instructies die Penson meekreeg, konden zeer expliciet zijn. Zo moest hij materiaal leveren voor het Sovjetpaviljoen op de Wereldtentoonstelling van 1939 in New York. Uit het directief: “U dient de nadruk te leggen op de vreugdevolle, vrije arbeid […], op de zorg voor de mensen. U dient het veelzijdige en interessante leven van Sovjetarbeiders te tonen tijdens hun vrije tijd: clubs, studie, culturele activiteiten, de opvoeding van kinderen, enz. Rekenend op Uw ervaring en meesterschap verwachten wij van U interessant materiaal.”

Wie Pensons vele foto’s bekijkt, ziet meteen dat een dergelijk directief gold voor al zijn werk. Heeft hem dat gehinderd in zijn ontwikkeling als fotograaf? Ondanks het vele mooie werk dat hij binnen die strakke kaders heeft afgeleverd, lijkt me dat zeer waarschijnlijk. Het zijn juist de beelden die niet (of slechts gedeeltelijk) zijn geënsceneerd, die op mij de meeste indruk maken. Van alle foto’s van Penson die ik zag, is dit mijn favoriet:

Ongetwijfeld heeft Penson hier gevraagd: jongens, ren even netjes in een rij voorbij. Maar toch, door de niet volledig controleerbare beweging van de hardlopers ademt dit beeld een spontaniteit die verlangt naar meer. De wrange vraag luidt dan: hoeveel prachtige foto’s zijn er door Penson niet gemaakt.

Op de site waar het werk van Person wordt ontsloten, ontbreken helaas bij verreweg de meeste foto's de locatie en het jaartal.

On construction of The Farkhad hydroelectric power station.jpg

Participants of the well-known automobile race ' Moscow-Karakum-Moscow ' before start. July, 1933..jpg

---------------------

“Het socialistisch realisme heeft hem dingen laten doen die hij niet wilde”, vertelt Pensons zoon Miron. Expressieve close-ups moesten wijken voor bredere beelden van mensen die Lenin en Stalin vereerden. Ook heeft Penson werk vernietigd. Miron herinnert zich hoe zijn vader op de binnenplaats foto’s verbrandde.

Eind jaren veertig, ten tijde van Stalins anti-kosmopolitische campagne, werd Penson als jood hard getroffen door een berufsverbot. Zijn accreditatie werd ingetrokken en als fotograaf kon hij niet meer aan de slag. Hij leidde een steeds meer teruggetrokken bestaan en werd depressief. In zijn laatste jaren retoucheerde hij foto’s: in een bizar ritueel verwijderde hij de ogen van mensen en gaf ze nieuwe. Penson overleed in 1959. Eén enkele bron spreekt van zelfmoord.

Wat er gebeurt wanneer een oude Russische muzikant Mick Jagger en Led Zeppelin afbrandt

March 28, 2016 in muziek

-----------------

Joeri Loza – kent u die? Joeri is een oude muzikant die (in Rusland) vooral bekend is door één grote hit, waarvan de tekst begint met de woorden: Op een klein houtvlot … Geen snoeiharde rock’n roll, dat zult u begrijpen, het is een soort mengeling van George Baker en Frans Bauer.

Loza’s lied over het houtvlot was eind jaren tachtig erg populair. Ik kende het niet. Ik moet bekennen – daar gaat mijn reputatie als Ruslandkenner – dat ik helemaal nog nooit van Loza had gehoord. Tot een paar dagen geleden, toen heel het Russische internet over Joeri Loza heen viel.

Joeri had zich in een tv-programma kritisch uitgelaten over Mick Jagger, de Rolling Stones en Led Zeppelin. Dat was toch allemaal niet om aan te horen? De Stones hadden nog nooit hun gitaren gestemd en Jagger zat er bij werkelijk elke noot naast. Daarbij had Joeri het ook nog eens over Peter Jagger.

Het was het startsein voor een soort volksgericht – met humor. Zo zien we hierboven Mick Jagger met een tatoeage van Joeri en daarnaast de eerste regels van zijn lied over dat houtvlot. En hier staan de heren Jackson en Mercury met een elpee van hun grote voorbeeld:

Deze is ook aardig. “Ik ben Thor Heyerdal. Ik hield het 101 dagen vol op mijn vlot!” / “Ik ben Joeri Loza. Ik houd het al 35 jaar vol op mijn ‘Vlot’!”

Maar dit is de leukste. Jimmy Page, de gitarist van Led Zeppelin, luistert naar Loza:

Waarna het tenslotte tijd is voor een kleine bekentenis. Ik ben het – dit blijft wel tussen u en mij, straks krijg ik ook dat hele internet over me heen – wel een beetje met Joeri eens. Klik eens een YouTube-filmpje aan met een recent live-optreden van de Stones … Jagger zit er niet bij elke noot naast, maar toch wel bij heel wat …

Mijn weerzien - twintig jaar later - met Svetlana Alexijevitsj

March 24, 2016 in literatuur, nederland/rusland, wit-rusland, persoonlijk

---------------

Met Svetlana Alexijevitsj maakte ik ooit kennis onder een treurwilg in het Wilhelminapark in Utrecht. Gisteren, ruim twintig jaar later - zij had inmiddels de Nobelprijs voor Literatuur gekregen - stond ik voor haar in Amsterdam en kreeg ik van haar een meer dan vriendelijke glimlach.

Ze had verhalen geschreven over zelfmoord – vooral over pogingen daartoe. Die las ik, op een warme zomerdag, daar onder die treurwilg, en ik was onder de indruk. Hoe ze mensen aan het praten had gekregen, die geen uitweg meer zagen in het doolhof waarin hun leven was veranderd na het uiteenvallen van de Sovjetunie. Onder wier voeten het tapijt was weggerukt en die niets anders meer zagen dan één groot zwart gat. Hoe ze die verhalen had opgeschreven, met een ruime blik op de achtergronden en vooral ook met compassie, die linea recta bij mij als lezer naar binnen werd gegoten.

Ik bezat toen nog de overmoed van de jeugd en besloot: die verhalen moeten vertaald worden en ík ga dat doen.

Ik belde Jan Mets, van uitgeverij Mets & Schilt, waar eerder van mij (en Anne Scheepmaker) een Russisch kookboek was verschenen. Een boek over zelfmoordpogingen? Jan moest vrolijk lachen en vertelde me dat zelfmoordpogingen niet verkochten. Hij had gelijk, maar dat begreep ik later pas.

Ik klopte aan bij uitgeverij Pegasus – ooit een communistisch bolwerk waar na de inval van de Russische troepen in Hongarije de ramen werden ingegooid. En kijk – ironisch wil ik het niet noemen, maar opvallend was het wel – zij waren het met me eens: dít gaan we uitgeven.

Het werd geen succes. Zelfs niet nadat Brandpunt een complete tv-reportage aan het boek had gewijd. Met verslaggever Piet-Hein van der Hoek was ik afgereisd naar Minsk voor een interview met Alexijevitsj en gesprekken met mensen (vooral vrouwen, zo bleek) die een mislukte zelfmoordpoging hadden gedaan. Dat laatste was een idee van Piet-Hein. Die sprak geen Russisch, dus die had makkelijk praten. Die gesprekken, dat vond hij een mooie klus voor mij.

En zo zat ik daar, in een ziekenhuis in Minsk, aan de rand van het bed van een vermoeid ogende vrouw die af en toe in een plastic bakje spuugde. Achter mij draaide de camera, de hengel van de geluidsman hing boven het bed. Van mijn jeugdige overmoed was niet veel meer over.

Afijn, die reportage kwam er. Het boek werd door presentator Fons de Poel duidelijk aan de kijker getoond, de omslag kwam in beeld, maar het verkocht voor geen meter. Jan Mets had gelijk gekregen.

Maar ik kreeg het ook! Al duurde dat nog even. Svetlana Alexijevitsj bleef in Nederland vooralsnog een grote onbekende. Buiten onze grenzen groeide haar faam echter met elk nieuw boek. Totdat haar uiteindelijk de Nobelprijs voor Literatuur werd toegekend. Ik had het zo slecht nog niet gezien, daar onder die treurwilg in het Wilhelminapark in Utrecht!

Gisteren, in Amsterdam, na een uitgebreid interview door Michel Krielaars, signeerde ze haar boeken. Ik stond vooraan in de lange rij met een exemplaar van De oorlog heeft geen vrouwengezicht. Ze zag me en een mooie glimlach was mijn deel. “Natuurlijk ben ik u niet vergeten!”, zei ze, en in mijn boek schreef ze: Voor mijn eerste Hollandse vertaler – van de auteur. 23-03-16.

(Mijn vertaling van Зачарованные смертью verscheen bij uitgeverij Pegasus onder de titel In de ban van de dood. Een aantal van de verhalen werd later opgenomen in het boek Het einde van de rode mens. Leven op de puinhopen van de Sovjetunie.)

Fotografengeluk in de USSR: het Eerste Vijfjarenplan en de Duitse inval - Margaret Bourke-White was erbij - 1

March 22, 2016 in fotografie, jaren 30

-------------------------

In het najaar van 1930 loopt fotograaf Margaret Bourke-White onder het raam door van de Sovjetambassade in Berlijn, wanneer ze boven haar iemand hoort fluiten. Het is de Sovjet-consul die met een papiertje staat te wapperen. Het is haar visum voor de Sovjetunie, waar ze de afgelopen vijf weken regelmatig tevergeefs voor langs is geweest. De Amerikaanse mag het land in – als eerste beroepsfotograaf uit het Westen.

Bourke-White is in eigen land dan al een fotograaf van naam. Ze is gespecialiseerd in architectuurfotografie en heeft een passie voor industriële objecten en machines. Met haar portfolio vol Amerikaanse staalgieterijen, generatoren, turbines en locomotieven had ze de Russen overtuigd: als iemand de stormachtige ontwikkelingen tijdens het Eerste Vijfjarenplan in beelden zou kunnen vangen, dan was zij het. Ze kocht een grote koffer en stopte die vol met blikvoedsel. “I had been warned that if I travelled off the beaten path, I would find near famine conditions. That night I left for Moscow”, schreef ze vele jaren later in haar memoires.

Amerikaanse ingenieur Hugh Cooper, Dnjepr-stuwdam, Zaporozje

Een reis van 5.000 kilometer voerde haar van Moskou naar Novorossiisk, van kolchozen naar de stuwdam in de Dnjepr bij Zaporozje. Ze kwam ogen tekort. “No one could have known less about Russia politically than I knew - or cared less. To me, politics was colorless beside the drama of the machine”, aldus Bourke-White. Daarmee onderscheidde zij zich van nogal wat andere bezoekers uit het Westen, voor wie de jonge USSR de heilstaat was en die – bewust of onbewust - geen afbreuk aan dat beeld wilden doen en zich gewillig zand in de ogen lieten strooien.

Haar eerste reis – ze maakte er in de vroege jaren dertig drie – was in opdracht van het tijdschrift Fortune. Het resulteerde onder meer in het boek Eyes on Russia (1931), dat haar faam als fotograaf nog eens onderstreepte en waarmee ze bij de Sovjetautoriteiten in een goed blaadje kwam te staan – al was het niet zomaar een lofzang op de zegeningen van het vijfjarenplan. Bourke-White noemde de Sovjetunie ‘the land of the Day After Tomorrow’, deels verwijzend naar het wenkende toekomstperspectief, maar vooral toch doelend op de gekmakende bureaucratie met steeds weer onbegrijpelijke obstakels en uitstel tot ‘overmorgen’.

Bourke-White werd uiteraard voortdurend begeleid en van een reis ‘off the beaten track’ kwam het natuurlijk niet. Helemaal blind voor de enorme ontwrichting die de onverbiddelijke industrialisering en de misdadige collectivisatie van de landbouw met zich meebrachten, was ze echter niet. Wanneer ze suiker nodig had, schrijft ze, ging een functionaris met haar mee naar de winkel om de suiker – indien voorradig - op te eisen. “Little food; no shoes; terrible inefficiency; steady progress; great hope”, noteert ze in Eyes on Russia. Op meerdere foto’s die ze in de jaren dertig maakte, sijpelen de harde omstandigheden door.

In 1931 nodigt Moskou haar uit voor een tweede reis en doet ze onder meer Magnitogorsk aan. In 1933 reist ze opnieuw naar de Sovjetunie, nu met als doel om wat meer van het platteland te zien. De autoriteiten, ook niet achterlijk, begeleiden haar naar … Georgië. Ze maakt er onder meer foto’s van de moeder van Stalin.

Jekaterina Dzjoegasjvili, de moeder van Stalin

Bourke-White kreeg een unieke kans om de USSR-in-opbouw vast te leggen. Daarmee was haar fotografengeluk, wat Rusland betrof, nog lang niet op. In mei 1941 reisde ze nogmaals naar het land. Ze was er de enige Westerse journalist toen Duitsland op 21 juni het land binnenviel.

Wordt vervolgd.

(Eyes on Russia heb ik helaas niet in mijn bezit. De bijschriften bij bovenstaande foto's zijn onder voorbehoud. Veel foto's worden her en der opgevoerd met verschillende jaartallen en verschillende omschrijvingen. Waar bij de ene bron een Russisch dorp de locatien is, staat bij de ander bijvoorbeeld Georgië vermeld. De moeder van Stalin - dat klopt in elk geval.)