De sportmeisjes van Koelikov en Samochvalov, erotiek in het Socialistisch Realisme en een slordige catalogus uit Assen - 2

(Eerste publicatie: 4-12-2012)

Twee meisjes in vrijwel hetzelfde shirt, het linker in 1929 geschilderd door Ivan Koelikov, het rechter in 1932 door Aleksandr Samochvalov. Toeval? Of was zo’n shirt in die jaren in de mode? Op zoek naar een antwoord heb ik inmiddels aardig wat ‘sportmeisjes’ uit die jaren bekeken – ik kwam maar één foto tegen met een vergelijkbaar shirt, en die geeft geen uitsluitsel, want misschien zijn die banen hier wel blauw:

Wat me bij het meisje van Koelikov (die linker met de rode hoofddoek) ook opviel, was het hoge rokje. Op dat punt verschaften de foto’s die ik bekeek wel helderheid. Ten eerste zal het geen rokje zijn geweest, maar een korte broek. Ten tweede zat die broek gewoon zo. Kijk maar:

Waarmee Koelikov  - voor zover men dat nodig acht – is vrijgepleit van allerlei bijgedachten. Hoe anders is dat bij zijn kunstbroeder Samochvalov. Volgens mij schilderde die veel van zijn werk uitsluitend met bijgedachten. Leest u hier nog even wat ik eerder al schreef over een geweerkolf, loshangende veters, een doorzichtige jurk en een opengeslagen winterjas – verspreid over meerdere van zijn schilderijen.

In het Drents Museum loopt nog tot juni komend jaar de tentoonstelling De Sovjet Mythe. Socialistisch Realisme 1932-1960. Bovenstaande meisjes in een zwartgestreept shirt treft u daar aan, en ook deze Metroarbeidster met boor van Samochvalov. Alleen die lippen al sluiten naadloos aan bij de bovengenoemde loshangende veters en die open winterjas:

Samochavlov was binnen het Socialistisch Realisme geen uitzondering met zijn “wereldlijke spiritualiteit van het nieuwe Sovjetlichaam”, zoals de Drentse catalogus het noemt. Die onverholen erotiek (zoals ik het noem) is opvallend, in een land waar de openbare ruimte zonder meer puriteins te noemen was. Sport en lichaamsbeweging waren kennelijk een met graagte benut excuus, maar Samochvalov betrad ook paden daarbuiten – zie zijn metroarbeidster. Arkadi Plastovs Het baden met paarden en Aleksandr Deineka’s mozaiek Een mooie morgen (niet in Assen te zien) zijn andere voorbeelden:

In mijn derde en laatste stukje over de tentoonstelling in Assen nog een paar opmerkingen over de catalogus.    

Het eerste stukje vindt u hier en deel drie hier.

De sportmeisjes van Koelikov en Samochvalov, erotiek in het Socialistisch Realisme en een slordige catalogus uit Assen - 1

(Eerste publicatie: 3-12-12)

Er is nóg een Sovjet-meisje in een Heracles-shirt! Eerder al schreef ik over het schilderij van Aleksandr Samochvalov, een van de bekendste Sovjet-werken uit de rijke collectie van het Russisch Museum in Sint-Petersburg. Hier hebt u het, het heet Meisje in voetbalshirt:

Samochvalov schilderde het in 1932. Wat ik niet wist: drie jaar eerder had Ivan Koelikov al het werk afgeleverd dat boven aan dit stukje prijkt. Hij noemde het Sportmeisje (Fizkoeltoernitsa). Beide schilderijen zijn te zien in het Drents Museum in Assen op de tentoonstelling De Sovjet Mythe. Socialistisch Realisme 1932-1960, die loopt tot juni komend jaar. Op de tentoonstelling was ik nog niet, wel was ik vrijdag bij de presentatie van de catalogus bij boekhandel Pegasus in Amsterdam.

Koelikovs meisje is van de twee het meest ‘tastbaar’. Haar zal je eerder in het echt tegenkomen dan het meer gestileerde, bijna ongenaakbare Meisje in voetbalshirt van Samochvalov. Die ‘echtheid’ (paradoxaal genoeg geen vast stijlkenmerk van het toch vooral utopische Socialistisch Realisme) verwijst rechtstreeks naar Koelikovs werken van voor de Revolutie, zoals:

De Italiaansen (1906)

Portret van een boerin (rond 1910)

Koelikov – voor 1917 al een gerespecteerd schilder – hoefde geen rare bokkensprongen te maken om na de omwenteling binnen het kader van het Socialistisch Realisme te vallen. Ik zocht nog wat meer over hem op en leerde dankzij onderstaand schilderij van hem een nieuw woord: юнгштурмовка / jungsturmovka.

Dit schilderij uit 1929 heet Юнгштурм / Jungsturm, genoemd naar de Jungsturmbeweging in Duitsland. Daar had je er twee van, een fascistische en een communistische. De communistische Jungsturm genoot in de USSR uiteraard de sympathie en onder jonge communisten was het een tijdje bon ton om een jungsturmovka te dragen, een imitatie van het uniform van de Duitse Jungsturm. Wat ik niet weet: heeft Koelikov hier een lid van de Duitse Jungsturm geschilderd of een Russische activiste in zo’n imitatie-uniform? Ik vermoed het eerste.

In mijn volgende stukje meer over Koelikov en Samochvalov, over de erotiek in hun werk (vooral in dat van Samochvalov), aangevuld met enig ongenoegen over de genoemde catalogus, die ontsierd wordt door nogal wat slordigheden.

Hier deel 2 en deel 3.

Socialistisch realisme en sport - 2: Meisje in voetbalshirt

(Eerste publicatie: 27-1-2011)

View fullsize

Ik liep door het prachtige Russisch Museum in Sint-Petersburg en zag haar al van verre: het Meisje in voetbalshirt (Aleksandr Samochvalov, 1932).

Eigenlijk was ik op zoek naar een ander schilderij van Samochvalov: S.M Kirov neemt een parade van sporters af, maar dat hing niet op zaal. (Waarom juist dat doek me zo interesseerde, leest u hier). Ik moest het doen met wat er wel hing van Samochvalov. Dat was geen straf.

De moderne, in sport geïnteresseerde museumbezoeker denkt bij Meisje in voetbalshirt natuurlijk meteen: Juventus!*)  De Italiaanse club heeft dezelfde kleuren (en wordt ook wel – niet helemaal toepasselijk in dit geval – De oude dame genoemd). Samochvalov dacht aan heel andere dingen: hij wilde een moderne Sovjet-vrouw uitbeelden, die bevrijd van kapitalistische ketenen aan zelfontplooiing kan doen. Combineer dat met de toen heersende sport- en gymnastiekcultus en je krijgt het Meisje in voetbalshirt. Het meisje (de jongedame, zo u wilt) op het schilderij is Jevgenija Adamova, waarvan ik alleen weet dat ze onderwijzeres was.

In dezelfde zaal hing nog meer werk van Samochvalov. Het leuke is dan, als je zo eens rondkijkt, dat het geheel meer is dan de som der delen. Je krijgt er gratis een aantal gedachten en conclusies bij. Vlakbij Meisje in voetbalshirt hing Gemilitariseerde Komsomol (1932-1933):

View fullsize

Ik ben wel tien keer tussen beide doeken heen en weer gelopen en m’n kop d’r af als daar in het midden niet dezelfde onderwijzeres Jevgenija Adamova ligt. Een dromerige Jevgenija sluit haar beide handen bijna liefdevol om het geweer. Ik weet niet waar ze op dat moment aan denkt, maar volgens mij niet aan schietoefeningen. Het maakt het lijfelijke, lichamelijke van Meisje in voetbalshirt meteen een stuk sterker. Die loshangende veters in het shirt zijn opeens behoorlijk suggestief.

En toen stond ik plots, boem, oog in oog met dit schilderij:

View fullsize

De conductrice, ook van Samochvalov (1928). Die gooit haar dikke jas open en onthult een bijna doorzichtige jurk. Je ziet de contouren van wat daar weer onder zit. Terwijl de stevige jas toch duidt op winterse temperaturen.

In lichte verwarring verliet ik het Russisch Museum. Ik ga op zoek naar boeken over Samochvalov. Ik wil weten wie die Jevgenija Adamova was en waar Samochvalov met zijn gedachten zoal zat.

Hier deel 1 en deel 3.

*) Een bekend medewerker van Studio Sport, regelmatig in beeld, corrigeerde mij. De moderne, in sport geïnteresseerde museumbezoeker denkt hier volgens hem niet meteen aan Juventus, maar aan Heracles.

Socialistisch realisme en sport - 1: Aleksandr Samochvalov

(Eerste publicatie: 25-1-2011)

Mijn recente rondgang langs de boekwinkels van Sint-Petersburg leverde een aangename verrassing op: de Russische vertaling van Sport in the USSR. Physical Culture – Visual Culture, van Mike O’Mahony. Het Engelse origineel was me ontgaan.

O’Mahony wijdt enkele bladzijden aan één van mijn favoriete schilderijen uit het socialistisch realisme. Het is van Aleksandr Samochvalov: S.M. Kirov neemt een parade van sporters af (1935). Ik dacht het schilderij goed te kennen, maar ging na lezing toch naar het Russisch Museum voor een nadere inspectie.

View fullsize

De parade wordt gehouden op het Paleisplein in Sint-Petersburg. Linksboven is een stukje van het Winterpaleis zichtbaar. De parade is uiteraard strak georganiseerd, maar het protocol wordt doorbroken door zeven jongedames die hun enthousiasme niet de baas kunnen. Huppelend en springend, in een golfbeweging die in gang lijkt gezet door de sportster in het midden, bieden ze partijleider Kirov bloemen aan. Fascinerend is de compositie: de centrale figuur, kameraad Kirov, heeft een bescheiden plekje gekregen, bijna weggedrukt in een bovenhoek. Door de beweging van de vrouwen, hun gestrekte, bijna hunkerende armen en door de gedraaide hoofden van de mannen aan de kop van de parade, wordt je blik toch naar hem toegeduwd.

Er is natuurlijk nog een belangrijke figuur op het doek: Lenin. Zijn bijna vaderlijke aanwezigheid legitimeert de macht van Kirov. Lenins erfenis is bij de lokale leider in goede handen. Het rare is nu: ik ken dit schilderij al jaren en nooit heb ik me afgevraagd waar Stalin eigenlijk was…

Aleksandr Samochvalov

Nou, die was er wel degelijk. Reproducties uit de jaren dertig (O’Mahony drukt er eentje af) laten zien dat aanvankelijk Stalin op de plek van Lenin stond afgebeeld. Ik heb niet kunnen achterhalen wanneer de Grote Mensenvriend is weggeschilderd. Samochvalov kan het nog zelf hebben gedaan, de schilder overleed in 1971, lang dus na Stalins dood.

Alle reden om eens een kijkje te gaan nemen in het Russisch Museum. Zou er op het schilderij íets te zien zijn van deze toch vrij forse ingreep? Over wat ik in het museum aantrof (helaas niet het schilderij van Samochvalov), daarover meer in mijn volgende stukje.

Even nog een detail. Op het schilderij van Samochvalov zijn vliegtuigen te zien. Dat was in de jaren dertig bij dit soort buitentafereeltjes bijna een verplicht nummer. De vliegtuigen stonden symbool voor industrieel succes en macht. Samochvalov heeft zich een beetje in bochten moeten wringen om ook hier vliegend materieel te laten zien. Er was alleen bovenaan nog een plekje, maar daardoor hangen de vliegtuigen nu ergens boven de Litejni prospekt, of nog verder. In werkelijkheid vlogen ze natuurlijk – als er ook inderdaad echt vliegtuigen aan het feest hebben meegedaan - pal boven de parade op het plein.

Word vervolgd.