Hoe het eiland Valaam plots een dumpplaats werd voor Russische oorlogsinvaliden - 3

(Eerste publicatie: 21-10-2013)

Was het tehuis op Valaam een soort gevangenis? Het werd in 1984 gesloten, de nog aanwezige bejaarden verhuisden naar het dorp Vidlitsa – het archief verhuisde mee. Een deel daarvan is hier te raadplegen. De documenten zijn lastig te ontcijferen, ik ga af op het oordeel van blogger Michail Sizov. Van een gevangenis was volgens hem geen sprake. Valaam was voor de invaliden bepaald geen kuuroord (zie over de woonomstandigheden deel 2), maar men kón van het eiland af. In de praktijk zal dat weinig zijn voorgekomen. Wie blind is en/of beide benen mist, verplaatst zich nu eenmaal niet zo makkelijk.

Ongetwijfeld zullen oorlogsinvaliden die zich ‘schuldig maakten’ aan bedelarij, zijn opgepakt en op Valaam zijn beland. Hadden zij geen familie, dan zal de weg terug naar de stad voor hen bezaaid zijn geweest met veel obstakels. Ook wordt verhaald van invaliden die hun verwanten in de toch al zware naoorlogse jaren niet tot last wilden zijn en zelf kozen voor een bestaan op het eiland. En ongetwijfeld waren er verminkten die door hun familie op het eiland aan hun lot werden overgelaten. Dat past allemaal in het beeld van het moeizame en vaak hardvochtige leven in de USSR in de jaren na de Tweede Wereldoorlog. 

Ja, er werd in 1950 plots een grote groep oorlogsinvaliden naar Valaam gebracht. Maar een massale schoonmaakactie gevolgd door een deportatie van verminkte invaliden naar het eiland? Ik beschouw het als een mythe.    

Over de hier getoonde tekeningen zie deel 1. Hier deel 2.

Hoe het eiland Valaam plots een dumpplaats werd voor Russische oorlogsinvaliden - 2

(Eerste publicatie: 18-10-2013)

De tekeningen zijn van Gennadi Dobrov (1937-2011)

Is het een mythe of is het waar? Werden in Rusland in de jaren vijftig in de grote steden en masse oorlogsinvaliden opgepakt, omdat zij het straatbeeld bedierven? En werden zij opgeborgen in afgelegen tehuizen van een gesloten type, zo ver mogelijk uit het zicht?

Leugens!, roepen velen, vooral jongeren, die de USSR niet of nauwelijks hebben meegemaakt en desondanks behept zijn met een benepen nostalgie naar die tijd. In het geval van de gedeporteerde invaliden, zo lijkt het echter, hebben zij in elk geval voor een deel gelijk.     

Het klooster op het eiland Valaam duikt het vaakst op in de verhalen – ik schreef er al over in deel 1. Daar toonde ik ook deze documentaire. Het is broddelwerk, zo blijkt:

Het gebeurde zo ongeveer in één nacht, vertelt de documentaire. Plotseling waren alle alleenstaande invaliden verdwenen. De steden werden gezuiverd van de verminkte oud-soldaten, die vaak bedelden op straat en die niet pasten in het beeld van de heroïsche overwinnaar. “Tegen de herfst van 1953 waren ze er niet meer in Leningrad en Moskou”. Wie gaf daartoe opdracht? Wie voerde die actie uit? Een verzoek aan de FSB om informatie levert niks op. “Daar zijn geen documenten over”, zo krijgt men te horen. En dan klinkt de voice-over: “Maar zo’n actie is er geweest, die ís er geweest! En íemand heeft daartoe opdracht gegeven”. In het geheim, zo gaat het verder, werden de invaliden “rond 1952” weggevoerd naar internaten.

Waarna de documentaire zich verder beperkt tot het eiland Valaam en een schrijnend beeld schetst van de woonomstandigheden. Wat die mensonterende woonomstandigheden betreft, daarin heeft de documentaire gelijk, zeker waar het de eerste jaren betreft. Een commissie bezocht het tehuis, de bevindingen werden gedocumenteerd (zie deel 1).    

Maar die gerichte actie? Die plotse deportatie? Het is al eigenaardig dat er twee jaartallen worden genoemd: rond 1952 en tegen de herfst van 1953. Er circuleren her en der nog andere jaartallen: 1950, 1949, “vanaf 1946”. Dat maakt het beeld van een gerichte, plotse deportatie niet overtuigender. Het duidelijkste bewijs dat in elk geval de jaren 1952 en 1953 uit de documentaire niet kloppen, bevindt zich in het Nationaal Archief van de provincie Karelië, waar hier uitgebreid uit wordt geciteerd. De plotse verhuizing van oorlogsinvaliden naar Valaam vond plaats in juni 1950. En zij kwamen niet uit een grote stad (dat zou dan Leningrad zijn geweest), maar uit kleinere tehuizen in de provincie Karelië, die werden gesloten.  

Er zijn meer aanwijzingen dat de gerichte schoonmaakactie “rond 1952” of “tegen de herfst van 1953” een mythe is. Die zijn onder meer te vinden in een rapport van de minister van Binnenlandse Zaken aan Nikita Chroesjtsjov uit 1954. Daarover meer in deel 3. Over de tekeningen die hier zijn afgebeeld: zie deel 1.

Hier deel 1 en deel 3.

Hoe het eiland Valaam plots een dumpplaats werd voor Russische oorlogsinvaliden - 1

(Eerste publicatie: 16-10-2013)

Ze circuleren al jaren op internet, de tekeningen van Gennadi Dobrov. Hij maakte ze in de jaren zeventig op het eiland Valaam in het Ladogameer, in een tehuis voor oorlogsinvaliden. En telkens wanneer de aangrijpende tekeningen onder de aandacht worden gebracht, laait de discussie weer op. Wat was dat precies voor tehuis? Hoe waren de omstandigheden? En waarom waren die invaliden daar beland?

De eerste twee vragen zijn vrij eenvoudig te beantwoorden, de derde is lastiger.

In 2001 was ik enkele dagen op Valaam, zonder speciaal doel. Ik had weleens iets gelezen over het eiland als dumpplaats voor invaliden, maar het fijne wist ik er niet van. Mannen zonder armen en benen, die bij mooi weer in een mandje aan een boomtak werden gehangen, dat beeld was me bijgebleven. Had ik me iets beter voorbereid, dan was ik ongetwijfeld op zoek gegaan naar het kerkhof, waar veel van de invaliden begraven liggen. Erg vrolijk zou ik daar niet zijn geworden. Inmiddels is er een monument opgericht, maar toen stonden er wat houten kruizen met namen erop, te midden van verder naamloze, verwaarloosde graven.

Gennadi Dobrov (1937-2011)

Op het geïsoleerd gelegen Valaam (in het Ladoga meer, op 22 km van het vasteland) was een klooster gevestigd, dat in 1944 door de communisten werd ingepikt. In de bouwvallige onderkomens werden in juni 1950 plots zo’n 750 oorlogsinvaliden ondergebracht, aangevoerd uit andere tehuizen in de provincie Karelië, die werden gesloten.

De omstandigheden waarin de invaliden terechtkwamen, waren verschrikkelijk, zo blijkt uit  documenten uit die tijd. Een controlecommissie, die Valaam eind juli 1950 bezocht, constateerde dat de gebouwen niet in orde waren gebracht voor de winter, dat er geen wasgelegenheid was, geen normale medische zorg, geen kantine en een tekort aan bedden en lakens. Niet echt een fraai onderkomen voor de veelal jonge mannen, die hun ledematen hadden verloren in de strijd voor het vaderland. 

Gaandeweg werden de omstandigheden beter, maar van de verhalen uit de jaren zeventig, de periode waaruit de hier getoonde tekeningen dateren, wordt je nog altijd niet vrolijk. Bezoek van buitenstaanders werd niet aangemoedigd, maar enkele artiesten – onder wie Dobrov -  slaagden er toch in om inwoners van het tehuis vast te leggen. In de documentaire hieronder vertellen zij wat ze aantroffen: vergeten invaliden, beter verzorgd dan in de begintijd, maar nog altijd levend in kommervolle omstandigheden. Een van de artiesten, Joeri Krjakvin, vertelt (vanaf 11.50) hoe de ratten er rondliepen, azend op het brood van blinde bewoners.

In de documentaire wordt met stelligheid beweerd dat oorlogsinvaliden in 1953 overal van de straten werden geplukt en naar Valaam en andere tehuizen werden afgevoerd. Maar is dat ook zo?

Hier deel 2 en deel 3.