(Eerste publicatie: 18-10-2013)
De tekeningen zijn van Gennadi Dobrov (1937-2011)
Is het een mythe of is het waar? Werden in Rusland in de jaren vijftig in de grote steden en masse oorlogsinvaliden opgepakt, omdat zij het straatbeeld bedierven? En werden zij opgeborgen in afgelegen tehuizen van een gesloten type, zo ver mogelijk uit het zicht?
Leugens!, roepen velen, vooral jongeren, die de USSR niet of nauwelijks hebben meegemaakt en desondanks behept zijn met een benepen nostalgie naar die tijd. In het geval van de gedeporteerde invaliden, zo lijkt het echter, hebben zij in elk geval voor een deel gelijk.
Het klooster op het eiland Valaam duikt het vaakst op in de verhalen – ik schreef er al over in deel 1. Daar toonde ik ook deze documentaire. Het is broddelwerk, zo blijkt:
Het gebeurde zo ongeveer in één nacht, vertelt de documentaire. Plotseling waren alle alleenstaande invaliden verdwenen. De steden werden gezuiverd van de verminkte oud-soldaten, die vaak bedelden op straat en die niet pasten in het beeld van de heroïsche overwinnaar. “Tegen de herfst van 1953 waren ze er niet meer in Leningrad en Moskou”. Wie gaf daartoe opdracht? Wie voerde die actie uit? Een verzoek aan de FSB om informatie levert niks op. “Daar zijn geen documenten over”, zo krijgt men te horen. En dan klinkt de voice-over: “Maar zo’n actie is er geweest, die ís er geweest! En íemand heeft daartoe opdracht gegeven”. In het geheim, zo gaat het verder, werden de invaliden “rond 1952” weggevoerd naar internaten.
Waarna de documentaire zich verder beperkt tot het eiland Valaam en een schrijnend beeld schetst van de woonomstandigheden. Wat die mensonterende woonomstandigheden betreft, daarin heeft de documentaire gelijk, zeker waar het de eerste jaren betreft. Een commissie bezocht het tehuis, de bevindingen werden gedocumenteerd (zie deel 1).
Maar die gerichte actie? Die plotse deportatie? Het is al eigenaardig dat er twee jaartallen worden genoemd: rond 1952 en tegen de herfst van 1953. Er circuleren her en der nog andere jaartallen: 1950, 1949, “vanaf 1946”. Dat maakt het beeld van een gerichte, plotse deportatie niet overtuigender. Het duidelijkste bewijs dat in elk geval de jaren 1952 en 1953 uit de documentaire niet kloppen, bevindt zich in het Nationaal Archief van de provincie Karelië, waar hier uitgebreid uit wordt geciteerd. De plotse verhuizing van oorlogsinvaliden naar Valaam vond plaats in juni 1950. En zij kwamen niet uit een grote stad (dat zou dan Leningrad zijn geweest), maar uit kleinere tehuizen in de provincie Karelië, die werden gesloten.
Er zijn meer aanwijzingen dat de gerichte schoonmaakactie “rond 1952” of “tegen de herfst van 1953” een mythe is. Die zijn onder meer te vinden in een rapport van de minister van Binnenlandse Zaken aan Nikita Chroesjtsjov uit 1954. Daarover meer in deel 3. Over de tekeningen die hier zijn afgebeeld: zie deel 1.