Valantina Karavajeva speelde Masjenka voor miljoenen. En thuis Nina Zaretsjnaja, alleen nog voor zichzelf.

(Eerste publicatie: 12-7-2010)

View fullsize

Ik doe het liever niet, een stukje van een ander weblog overnemen en plaatsen zonder er nog veel aan toe te voegen. Ik maak een uitzondering voor het verhaal over actrice Valentina Karavajeva, dat ik tegenkwam bij Andrej Malgin.

Eind december 1997 wordt in een armzalig Moskous flatje het lijk gevonden van een oude vrouw. Niemand had haar gemist, na een lekkage had men de voordeur maar opengebroken. Het blijkt de actrice Valentina Karavajeva te zijn. Er hangt een papieren meeuw in de flat, er ligt oude amateur-filmapparatuur. Karavajeva, ooit een beroemdheid, blijkt zichzelf jarenlang gefilmd te hebben in de rol van haar dromen: Nina Zaretsjnaja uit Tsjechovs De Meeuw.

Valentina Karavajeva belandt uit de provincie in Moskou. Haar doel: actrice worden en Nina spelen. Ze krijgt – een wonder – de hoofdrol in de film Masjenka (1943). In een klap is ze beroemd. Een jaar later raakt ze tijdens de opnamen voor een nieuwe film ernstig gewond bij een auto-ongeluk. Ze overleeft, maar met een stevig lidteken op haar wang. Voor rollen wordt ze niet meer gevraagd.

In Moskou ontmoet ze de Britse militair-attaché George Chapman. Ze trouwen en Nina – nog een wonder – mag het land verlaten. Een plastische operatie in Engeland heeft niet het gehoopte effect. Het lidteken is minder zichtbaar, maar een deel van haar bovenlip raakt verlamd. In 1950 mag ze – een derde wonder – terugkeren naar de USSR. Ze hoopt op een rentree, krijgt nog een enkele rol, doubleert de stemmen van Garbo en Dietrich, maar raakt gaandeweg in de vergetelheid. Een nieuw wonder blijft uit.

In haar flatje leeft ze haar eigen droom. De aangetroffen filmopnamen tonen een ouder wordende dame die in haar eigen woonkamertje Nina Zaretsjnaja speelt. De buren hadden wel wat gehoord, maar niet begrepen wat zich achter de muur afspeelde. Wanneer ze wordt gevonden, is ze al geruime tijd dood. De precieze datum van overlijden was niet meer vast te stellen.

Georgi Paradzjanov maakte een documentaire over Valentina Karajeva: Я - Чайка (Ik ben De meeuw). Hij maakte uiteraard gebruik van haar eigen opnamen (o.m. vanaf 2.18). Het zijn beklemmende beelden.

De eeuwigheidswaarde van Vasili Sjoeksjin

(Eerste publicatie:  11-4-2009)

Tijd voor een toezegging, maar eerst iets over Vasili Sjoeksjin (1929-1974).

Najaar 2007 was ik in het kleine Brodjatsjaja Sobaka-theater in Sint-Petersburg bij een voorstelling van de acteur Vladimir Borisov, die vijf verhalen voordroeg van Sjoeksjin, mijn favoriete Russische schrijver van na de oorlog. Ik genoot, maar verliet het zaaltje toch met gemengde gevoelens. Het had niet vol gezeten, er waren misschien vijftien man op afgekomen. Was er in het moderne, gehaaste Rusland, in de ban van gas en snelle rijkdom, geen plaats meer voor de ‘kleine’ verhalen van ‘mijn’ schrijver uit de Altaj?

Sjoeksjin portretteert in zijn korte verhalen gewone mensen, meestal met een dorpse achtergrond, kwetsbaar en in verwarring door de moderne tijd. Waar veel Sovjet-literatuur – om over de Sovjet-media nog maar te zwijgen - industrialisatie en mechanisatie verheerlijkte, koos hij onverholen partij voor het kleine, het menselijke, dat in de verdrukking was geraakt.

Meer schrijvers plaatsten vraagtekens bij de ronkende vijfjarenplannen, de onderwerping van dorp en natuur aan de heilige vooruitgang. Fjodor Abramov, Valentin Raspoetin en Boris Mozjaev, bijvoorbeeld. Zij maakten echter van hun werk – veel meer dan Sjoeksjin – een vehikel voor een programma, voor een idee. Het maakte hun boeken tot spannende lectuur (je speurde tussen de regels door naar de verboden boodschap), maar de literaire kwaliteit leed daar onder.

Altijd had ik het idee dat Sjoeksjin boven de andere derevensjtsjiki, de dorpschrijvers, uitsteeg, dat zijn werk, zonder die ideologische ballast, overeind bleef en eeuwigheidswaarde had. Daarom was ik zo teleurgesteld over die lage opkomst, die avond in Sint-Petersburg. (Mij bleek later dat Brodjatsaja Sobaka niet is aangesloten bij het centrale ticket-systeem, waardoor het moeilijker reclame kan maken).

Maar zie, een nieuw toneelstuk gebaseerd op verhalen van Sjoeksjin, op de planken gebracht door het Theater van de Naties, trekt volle zalen! Er wordt over geschreven, gediscussieerd, de zalen (het stuk is op tournee) zitten vol, al zijn de kaartjes bepaald niet goedkoop. Titel: Rasskazi Sjoeksjina (Verhalen van Sjoeksjin). Het beleefde vorig jaar al zijn première. Tot mijn schande moet ik bekennen dat mij dat was ontgaan. Maar dat krijg je, met een weblog dat van ‘veraf’ wordt bijgehouden.

En dan nu mijn toezegging. Vanaf volgende week verwacht ik wat meer tijd te hebben voor dit weblog. Die extra tijd wil ik gebruiken om iets meer aandacht te besteden aan literatuur (fictie en non-fictie). Zo’n première als van Rasskazy Sjoeksjina zal me geen tweede keer ontgaan.

Voor het Sjoeksjin Museum hier.

(Bij Google zal Shukshin als zoekopdracht meer hits opleveren dan Sjoeksjin)

Update: In de zomer 2010 trok het toneelstuk in Amsterdam, opgevoerd in het kader van het Holland Festival, volle zalen.