(Eerste publicatie: 25-1-2011)
Mijn recente rondgang langs de boekwinkels van Sint-Petersburg leverde een aangename verrassing op: de Russische vertaling van Sport in the USSR. Physical Culture – Visual Culture, van Mike O’Mahony. Het Engelse origineel was me ontgaan.
O’Mahony wijdt enkele bladzijden aan één van mijn favoriete schilderijen uit het socialistisch realisme. Het is van Aleksandr Samochvalov: S.M. Kirov neemt een parade van sporters af (1935). Ik dacht het schilderij goed te kennen, maar ging na lezing toch naar het Russisch Museum voor een nadere inspectie.
De parade wordt gehouden op het Paleisplein in Sint-Petersburg. Linksboven is een stukje van het Winterpaleis zichtbaar. De parade is uiteraard strak georganiseerd, maar het protocol wordt doorbroken door zeven jongedames die hun enthousiasme niet de baas kunnen. Huppelend en springend, in een golfbeweging die in gang lijkt gezet door de sportster in het midden, bieden ze partijleider Kirov bloemen aan. Fascinerend is de compositie: de centrale figuur, kameraad Kirov, heeft een bescheiden plekje gekregen, bijna weggedrukt in een bovenhoek. Door de beweging van de vrouwen, hun gestrekte, bijna hunkerende armen en door de gedraaide hoofden van de mannen aan de kop van de parade, wordt je blik toch naar hem toegeduwd.
Er is natuurlijk nog een belangrijke figuur op het doek: Lenin. Zijn bijna vaderlijke aanwezigheid legitimeert de macht van Kirov. Lenins erfenis is bij de lokale leider in goede handen. Het rare is nu: ik ken dit schilderij al jaren en nooit heb ik me afgevraagd waar Stalin eigenlijk was…
Aleksandr Samochvalov
Nou, die was er wel degelijk. Reproducties uit de jaren dertig (O’Mahony drukt er eentje af) laten zien dat aanvankelijk Stalin op de plek van Lenin stond afgebeeld. Ik heb niet kunnen achterhalen wanneer de Grote Mensenvriend is weggeschilderd. Samochvalov kan het nog zelf hebben gedaan, de schilder overleed in 1971, lang dus na Stalins dood.
Alle reden om eens een kijkje te gaan nemen in het Russisch Museum. Zou er op het schilderij íets te zien zijn van deze toch vrij forse ingreep? Over wat ik in het museum aantrof (helaas niet het schilderij van Samochvalov), daarover meer in mijn volgende stukje.
Even nog een detail. Op het schilderij van Samochvalov zijn vliegtuigen te zien. Dat was in de jaren dertig bij dit soort buitentafereeltjes bijna een verplicht nummer. De vliegtuigen stonden symbool voor industrieel succes en macht. Samochvalov heeft zich een beetje in bochten moeten wringen om ook hier vliegend materieel te laten zien. Er was alleen bovenaan nog een plekje, maar daardoor hangen de vliegtuigen nu ergens boven de Litejni prospekt, of nog verder. In werkelijkheid vlogen ze natuurlijk – als er ook inderdaad echt vliegtuigen aan het feest hebben meegedaan - pal boven de parade op het plein.