Nadjezjda Plevitskaja
Mocht u op zoek zijn naar een scenario voor een film of een pakkend plot voor een boek, dan zou u eens kunnen kijken naar het leven en lot van dichter Filaret Tsjernov en zangeres Nadjezjda Plevitskaja. Ontmoet hebben ze elkaar nooit, maar artistiek kruisten hun wegen elkaar nadrukkelijk. De dichter eindigde zijn leven als alcoholist in een Moskous gesticht, de zangeres als ontmaskerde Sovjetspion in een Franse gevangenis.
Filaret Tsjernov
Filaret Tsjernov (1878 -1940) was in het Rusland van rond 1900 een tweederangs dichter. Een getormenteerde ziel (hij werkte op kantoor bij de Spoorwegen en dat zal hem geen goed hebben gedaan), die in zijn talrijke gedichten weinig vertrouwen liet doorschemeren in de toekomst. Zijn werk werd wel gepubliceerd in tijdschriften, maar tot een afzonderlijke bundel kwam het nooit. Hoe anders was in die jaren het leven van Nadjezjda Plevitskaja (1884-1940). Ontdekt als zangeres in het befaamde Moskouse restaurant Jara, groeide zij uit tot een van de bekendste vertolkers van Russische volksliederen en romances. Ze schitterde op tournees en liet het dankzij uitstekende honoraria breed hangen.
Toen werd het 1917. Tsjernov wist zich als dichter niet aan te passen aan de nieuwe tijd en viel droog, Plevitskaja week via Turkije uit naar het westen. Daar bezorgde zij Tsjernov (die Rusland nooit verliet) onverwacht veel roem – zij het in beperkte kring: onder Russische emigranten. Die konden geen genoeg krijgen van een op muziek gezet gedicht van Tsjernov: Замело тебя снегом, Россия (Je bent ondergesneeuwd, Rusland). Hier hebt u het, in een uitvoering van Plevitskaja.
Замело тебя снегом, Россия,
Je bent ondergesneeuwd, Rusland
Запуржило седою пургой
Ondergedompeld in een grijze sneeuwjacht
И холодныя ветры степныя
En de koude steppewinden
Панихиды поют над тобой.
Zingen een dodenmis voor jou.
Ни пути, ни следа по равнинам,
По сугробам безбрежных снегов.
Er is geen weg, geen spoor op de vlakten,
In de wallen van de eindeloze sneeuw
Не добраться к родимым святыням,
Не услышать родных голосов.
De familieheiligdommen zijn onbereikbaar
De stemmen van verwanten niet te horen
Замела, замела, схоронила
Всё святое, родное пурга.
Een sneeuwjacht heeft alles begraven
wat ons heilig en eigen is
Ты, - слепая жестокая сила,
Вы, - как смерть, неживые снега.
Jij, blinde, wrede kracht,
Jullie, sneeuwvelden, levenloos als de dood
Her en der wordt vermeld dat Plevitskaja het lied ooit zong voor tsaar Nicolaas II en zijn familie, maar omdat de tekst voor het eerst werd gepubliceerd in maart 1918 (in het tijdschfit Svoboda), is dat niet erg waarschijnlijk. Mogelijk beleefde het lied zijn première pas op 3 januari 1925 tijdens een concert in Berlijn, gewijd aan het 25-jarig artiestenbestaan van Plevitskaja. De Parijse emigrantenkrant Russkaja gazeta maakt melding van het concert en noemt het lied.
Dat het nummer onder Russische emigranten bijzonder populair was, zal niet verbazen. Onduidelijk is, of Tsjernov er zelf ook de politieke betekenis in heeft willen leggen die er – begrijpelijkerwijs – door de emigranten in Berlijn en Parijs aan werd gegeven. Hoe dan ook was Plevitskaja als belangrijkste vertolker van het lied een gevierd artieste onder de emigranten. Niemand die het verlangen naar het onbereikbaar geraakte, ‘ondergesneeuwde’ vaderland zó wist te vertolken.
Hoe hard moet bij diezelfde emigranten vervolgens de ontmaskering van hun heldin zijn aangekomen. Plevitskaja bleek - samen met haar zoveelste echtgenoor Nikolaj Skoblin - jaren te hebben samengewerkt met de OGPU, de voorloper van de NKVD en KGB. Met hun hulp wist de geheime dienst in 1937 Jevgeni Miller, voorzitter van de anticommunistische Russische All-Militaire Unie (Russisch: Русский Обще-Воинский Союз - РОВС), in Parijs te ontvoeren. Miller werd op 11 mei 1939 in Moskou geëxecuteerd.
Plevitskaja werd door de Franse politie opgepakt en wegens haar aandeel in de ontvoering veroordeeld tot 20 jaar cel. Ze overleed op 5 oktober 1940 in de gevangenis van Rennes. Tsjernov, die zij in Berlijn en Parijs zo geliefd had gemaakt, verging het weinig beter. Hij raakte aan de drank, deed in 1940 een paar zelfmoordpogingen, werd opgenomen in een krankzinnigengesticht en overleed daar in maart, op 4 november, dan wel 4 december – de bronnen spreken elkaar tegen.)
Componist van Je bent ondergesneeuwd, Rusland is Konstantin Karlovitsj Sjtakelberg, al wordt ook Tsjernov zelf genoemd als maker van de muziek en staat ook her en der vermeld dat de componist niet bekend is. Sjtakelberg, leider van het hoforkest van Alexander III, overleed in 1925 veilig en wel in Tallin. Plevitskaja heeft sinds 2009 een eigen museumpje in haar geboortedorp Vinnikovo (provincie Koersk), waar ook een standbeeld van haar staat.
Plevitskaja belandde in Rennes in een naamloos graf. De as van Tsjernov werd bijgezet op de Nieuwe Donskoj-begraafplaats in Moskou, columbarium 14.