scheepvaart

Aleksandr Borisov - schilder boven de poolcirkel. Deel 1: de ijsbreker Krasin.

--------------------

Foto: Vitold Moeratov

Het moest er maar eens van komen: een bezoek aan de ijsbreker Krasin, al jaren aangemeerd aan de Neva-kade in Sint-Petersburg. Er was elk uur een rondleiding en je deed er verstandig aan, zo had ik gelezen op de site, om je een kwartiertje voor aanvang te melden. Aan boord, bij de kassa, deed ik mijn ‘Ik-zie-er-misschien-wel-uit-als-een-buitenlander-maar-ben-gewoon-een-Rus-hoor-act’. In mijn beste Russisch vroeg ik om een kaartje. De bedoeling is dan dat ik word aangezien voor een Rus en het gewone tarief betaal. Maar dit keer had ik geen succes. “Bent u Russisch staatsburger?”, vroeg de dame van de kassa met een lichte frons. Dat moest ik ontkennen, waarop zij mij onverbiddelijk het speciale, honderd roebel hogere buitenlandertarief in rekening bracht.

Na mij kocht een man een kaartje die dezelfde vraag kreeg: of hij Russisch staatsburger was. “Wilt u mijn papieren soms zien?”, vroeg hij licht gepikeerd. De dame ging in de verdediging: “Deze man die voor u was, spreekt ook accentloos Russisch en die is toch geen Rus!” Dat compliment stak ik, samen met mijn kaartje, toch maar even mooi in mijn zak.


Ik had trouwens best wat later kunnen komen. Behalve die echte Rus zat er bij de kassa alleen nog een verliefd paartje op een bankje. Die hadden zo veel aandacht voor elkaar, dat ik me afvroeg of ze misschien gewoon toevallig dat bankje hadden gevonden en verder helemaal niet op de hoogte waren van wat voor rondleiding dan ook. Maar toen we door de kassadame het dek op werden gedirigeerd, gingen ook zij mee.

Nauwelijks stonden we op het dek, of daar kwam een streng ogende dame in een mooie, rode ijsbreker-Krasin-bodywarmer op ons af.

Ik dacht: met haar ga ik geen grapjes maken. Ik kreeg er niet eens de kans toe. Ze had slechts de functie van een administratieve tussenschakel en droeg ons meteen over aan een collega die de rondleiding ging verzorgen.


Even later vlogen de Nederlandse woorden (trap, trjoem, kajoet) me om de oren. Gedreven door taalkundig patriottisme wilde ik als een echte wijsneus iets opmerken over de herkomst van die maritieme termen (dat ik buitenlander was hoefde ik niet meer te verbergen), toen er een woord voorbijkwam dat ik niet verstond. Komins? Konings? Komings? Het ging over de hoge, glimmende drempel van een deur. De gids vertelde dat je daar, volgens de scheepvaart-etiquette, netjes overheen hoort te stappen. Dat deden we, toen er achter me nog twee verlate deelneemsters aan de rondleiding kwamen aangesneld. Ik wees ze op de drempel en zei: “Daar mag u niet op stappen, u moet er netjes overheen!” De twee hielden zich keurig aan de etiquette en gingen met ons mee het binnenste van het schip in.         

De deur met de hoge drempel

De deur met de hoge drempel

Terwijl we de vertrekken van de kapitein bewonderden (mooie meubels!), vroeg ik aan onze gids of het klopte dat er aan boord een tentoonstelling te zien was van de schilder Aleksandr Borisov. Want dáárvoor had ik me aan boord van de Krasin begeven – die hele ijsbreker interesseerde me verder weinig. Het klopte, van die tentoonstelling, maar die ging wel om 17.00 uur dicht. Het was inmiddels 16.20 uur … Na afloop van de rondleiding, zei de gids, zou ik nog tijd genoeg hebben. Dat betwijfelde ik, want hoe lang ging die nog duren, met dat verliefde stel dat op elke plek twintig foto’s van elkaar maakte? Maar zo waar, om 16.35 uur stonden we weer op het dek en ging een mevrouw - ook in zo’n rode Krasin-bodywarmer - me voor naar een kleine tentoonstellingsruimte. Omzichtig stapte ik over de coamings (zo schrijf je dat – komt uit het Engels) heen. Ik had mijn hoofddoel van die dag bereikt.


Met het werk van Aleksandr Borisov (1866-1934) had ik een paar dagen eerder kennisgemaakt in Archangelsk. Wat een verrassing was dat geweest! Archangelsk ligt er begin mei (kale bomen, natte sneeuw) niet op z’n voordeligst bij en plots stond ik daar in sfeervolle, mooi vormgegeven zalen tegenover prachtige schilderijen. Vreemd, dat ik nog nooit van Borisov had gehoord.

Meer over hem in deel 2.   

Aleksandr Borisov - Poolnacht in het voorjaar (1987)

Beljani op de Wolga : houten waterkastelen voor eenmalig gebruik

bajan houtvlotten Wolga


Een koninkrijk voor bewegende beelden! … Van deze majestueuze vaartuigen, die je rond 1900 nog voorbij kon zien komen drijven over de Wolga. Slechts één kant uit, stroomafwaarts, en elk machtig exemplaar slechts één keer. Bij aankomst werd zo’n beljana – zo heetten ze – afgebroken. Er bleef geen spaan van over.

Bewegende beelden, het had gekund, want beljani (de meervoudsvorm in het Russisch) werden nog tot in de 21ste eeuw gebouwd. Ze dreven vooral over de Volga en haar zijrivieren en vervoerden hout, dat in het lagere stroomgebied schaars was en in het hogere volop aanwezig. Verder dan Astrachan kwamen ze niet. Op de plaats van bestemming werd de lading boomstammen verkocht als bouwmateriaal en de boot zelf als brandhout. ’s Winters werden stroomopwaarts nieuwe beljani gebouwd, nieuwe lading opgetast en wanneer de rivier ijsvrij was, kon de enkele reis beginnen.

hout Wolga

Dat optasten van de boomstammen was nog een hele kunst. Echt stevig waren de bajani niet en tussen de lading en de bodem moest genoeg ruimte overblijven om in geval van lekkage snel bij het lek te kunnen. Was bij het stapelen de rand van de bajan bereikt, dan liet men de lading buiten boord verder uitdijen, wat de gevaartes, samen met hun lengte (honderd meter was geen uitzondering) zo’n indrukwekkend voorkomen gaf. Een beljana werd niet geteerd – beetje zonde voor één reis – en de gebrekkige stevigheid was ook geen toeval: hij moest wel weer makkelijk uit elkaar te halen zijn. Boven op het gestapelde hout werd een dek gelegd van planken met daarop hutjes voor de bemanning. Bij een groot exemplaar kon daartussen nog een loopbruggetje worden gemaakt met een hokje voor de loods.

Rusland houtvervoer bossen Wolga bouwmateriaal Astrachan


Een beljana en zijn opvarenden werden niet helemaal overgeleverd aan de grillen van de stroom. Een lood (ik hoop dat ik het goede woord gebruik) sleepte aan een kabel over de rivierbodem, als een soort rem. Met een enorm roer, een verticaal vlot van boomstammen, kon worden gestuurd. In het weinige materiaal dat ik over deze Wolgakastelen gevonden heb, wordt steeds benadrukt dat bij een beljana de achtersteven met het roer aan de voorkant zat en dat een beljana dus met de achtersteven vooruit voer (кормой вперед). Waarom de achtersteven in dat geval niet gewoon voorsteven werd genoemd, weet ik niet.

Na bovenstaande uitleg kan het voor niemand een verrassing zijn dat er geen enkele bejlana bewaard is gebleven. Voor schaalmodellen kunt u terecht in het Riviervlootmuseum in Nizjny Novgorod.    

rivier hout bossen Rusland bajani Wolga

Man overboord! ‘Overkil’ in de Zee van Ochotsk. Of: hoe ik mijn kennis van het Russisch weer eens ernstig overschatte.

scheepsramp Zee van Ochotsk trawler Russische visvangst

Dit wordt een taalkundig stukje. Mocht u dat niet zo boeien, sla het dan rustig over, maar kijk wel even naar de twee filmpjes onderaan.

Je bent jaren met Russisch bezig, denkt dat je een aardige woordenschat hebt opgebouwd, en dan stuit je op dit: Bыборка трала по слипу на БАТМе в шторм … Waarover zo meteen meer. Eerst even over de kop boven een ander stukje – over min of meer hetzelfde onderwerp (al had ik dat eerst niet in de gaten). De kop luidde: Оверкиль в Охотском море. Ik werd daar even flink door op het verkeerde been gezet.

In transcriptie luidt de kop: Overkil v Ochotskom more. De laatste drie woorden zijn geen probleem, die betekenen: in de Zee van Ochotsk – geen misverstand mogelijk. Over Overkil deden mijn hersens aanvankelijk ook niet moeilijk. Er stond een foto van een grote vissersboot bij het bewuste artikel en ik dacht: overkil … overbevissing, natuurlijk. Maar dat ging één zinnetje later al schuren. Het artikel ging helemaal niet over overbevissing, maar over het recente ongeluk met een trawler in de Zee van Ochotksk, waarbij meer dan zestig opvarenden waren verdronken. Ik dacht nog: is dat niet wat cru? Zo veel doden omschrijven met het woordje overkil?

Ik besloot – het vertrouwen in mijn Russische woordenschat was wat afgenomen -  dat oверкиль / overkil toch maar eens op te zoeken … Het betekent: kapseizen. Vreemd genoeg heeft het Nederlands voor dat fenomeen geen apart zelfstandig naamwoord (‘kapseizing’ zeg je niet), maar enkel een infinitief dat als zelfstandig naamwoord wordt gebruikt (het kapseizen). Maar met zo’n infinitief – met of zonder lidwoord - krijg je die kop niet vertaald. (“Kapseizen in de Zee van Ochotsk”, dat dekt de lading niet). In het Nederlands wordt zo’n kop dan iets als “Scheepsramp in de Zee van Ochotsk”.  

De laatste lettergreep van overkil heeft dus niks met dood of doden te maken. Volgens de Russische wiki stamt het Russische oверкиль van het Engelse overkeel. Wat weer ernstig indruist tegen mijn Hollandse taaltrots. Met zo veel Russische scheepstermen afkomstig uit het Nederlands, zou overkil opeens uit het Engels komen? En niks te maken hebben met het Nederlandse kiel? Of sloegen Nederlandse boten nooit om en Engelse wel? Dát zal het zijn!

Wat de oorzaak van de kapseizing van de Russische trawler (de Dalny Vostok) betreft, daarover doen verschillende versies de ronde. De meest genoemde is een te zwaar binnengehaald net, met daarbij onvoldoende vloeistof in de bakken die voor stabiliteit moeten zorgen. Bij een te vol net moet een deel van de vangst meteen terug worden gezet. Of dit (te laat) gebeurd is, mogelijk uit winstbejag, is niet duidelijk. Volgens overlevenden sloeg de boot in elk geval om, nadat het net was binnengehaald.

Hieronder twee angstaanjagende, maar wel verhelderende filmpjes. Bij de bovenste kunt u de (irritante) muziek uitzetten. Bij de tweede dient u het geluid beslist aan te laten staan, u krijgt er dan gratis een lesje Russisch vloeken bij. Er slaat iemand overboord. Hoe die weer terug aan boord komt, is mij een raadsel. Let ook op de hond die een kijkje komt nemen en op de manier waarop de drenkeling (nog met zijn helm op!) gewoon weer over het dek wandelt.   

Vergeet ik in mijn taalkundig enthousiasme bijna terug te komen op dat zinnetje uit de eerste alinea: Bыборка трала по слипу на БАТМе в шторм … U mag het vertalen! Want een beetje huiswerk af en toe kan geen kwaad.