(Eerste publicatie: 11-11-10)
Je kan niet veel mensen bij elkaar zetten die zo weinig met elkaar gemeen hebben als rock-zanger Joeri Sjetvtsjoek, society-koningin Ksenja Sobtsjak en megalomaan beeldhouwer Zoerab Tsereteli. Toch delen zij één ding: verwanten van hen waren het slachtoffer van de Stalinterreur.
Dat is niet opmerkelijk, want welke familie in de Sovjetunie werd níet geraakt door die op hol geslagen terreurmolen. Het tijdschrift Bolsjoj Gorod liet 26 mensen - niet alleen beroemdheden - het verhaal vertellen van hun verbannen, verminkte of vermoorde familieleden, met daarbij, indien beschikbaar, een foto van het slachtoffer.
Zo maar wat citaten:
“Toen we van de boot afkwamen, stonden daar drie mannen. Ik kijk naar hen en vraag: ‘Wie van hen is mijn papa?’ Ik had hem 13 jaar niet gezien.”
“Voor de eerste broer kwamen ze op 25 augustus 1937, voor de tweede een paar dagen later, voor de derde weer een paar dagen later, voor de vierde ook, de vijfde hebben ze in angst op zijn beurt laten wachten tot november.”
“Voor mij had het geen gevolgen meer dat mijn grootvader een vijand van het volk was. Maar mijn vader en oma werden er in 1938 om naar Tasjkent verbannen.”
“Ze hebben hem in 1938 doodgeschoten in een steenfabriek in Vorkoeta.” “Bij Koetaisi hebben ze alle wagons opengedaan en iedereen neergeschoten”. “Hij is in 1923 voor de tweede keer gearresteerd. Hij was lid van een hondenfokkerclub, dat werd gezien als een anti-sovjet-organisatie”. “In 1943 kwam ze vrij, ik wachtte op mama, en verwachtte natuurlijk een fee. Er kwam een magere, afgebeulde vrouw."
De Goelag Archipel van Aleksandr Solzjenitsyn staat sinds kort (in een verkorte versie) op de literatuurlijst voor scholieren. Dat lijkt vanzelfsprekend, maar dat is het in Rusland zeker niet. De manier waarop men omgaat met het bloedige Sovjet-verleden, is moeilijk te bevatten. Waar Duitsland tientallen jaren bezig is geweest om het Nazi-verleden onder ogen te zien, wordt de Stalin-terreur in Rusland nog heel vaak weggestopt, gebagatelliseerd of goedgepraat.
Schrijfster Jelena Tsjizjova liet zich in een interview met Radio Svoboda (naar aanleiding van haar boek Vremja Zjensjtsjin) juist hierover uit. Rusland heeft volgens haar geen historisch geheugen, omdat al sinds de 19de eeuw elke generatie een nieuwe theorie, een nieuw speeltje ontdekt, en al het voorafgaande naar de mestvaalt verwijst. “In de 20ste eeuw is dat erger geworden. Niet in de laatste plaats doordat die generaties gewoon omkwamen.”
“En ook, omdat iemand die in Europa een normaal sociaal leven leidt, niet bang is om zijn kinderen de waarheid te vertellen. Onze mannen, zoals mijn vader, die zijn hele leven werkte en begreep dat elk onvoorzichtig woord gevolgen zou hebben voor de familie, voor mij, en voor hemzelf, onze mannen konden in hun hoedanigheid van vader niet praten.”
“En nog een mechanisme speelde mee. Wanneer een vader niet praat met zijn kind, gaat het kind op zijn 15de, 16de zelf dingen begrijpen. En die zelfstandige bewustwording vervreemdt hem voor altijd van zijn vader. Wij hadden bijvoorbeeld het duidelijk onterechte idee – ik kan er nu om lachen – dat onze ouders niets begrepen. Wíj wisten wat de Stalin-terreur was, de ouders niet. Zij zwegen immers, gingen gewoon naar hun werk, alsof alles goed en in orde was?”
Over de personages in haar boek Vremja Zjensjtsjin, oude vrouwen die het zwaar te verduren hebben gehad: “Al die verschrikkingen, waar een mens uit een ander land en uit een andere cultuur stuk voor stuk bij stil kan staan, die hij lang kan overdenken – maar hier… Ik wilde dat ze verschrikkelijke dingen zeiden, maar alsof dat gewoon alledaagse dingen waren. Daar zitten ze, die vrouwtjes, en ze vertellen hoe niemand van hun familie een begrafenis kreeg, dat hun verwanten werden doodgeschoten, maar ze vertellen het niet, ze zeggen het gewoon zo tussen neus en lippen door – zo is hun leven gelopen.”
De geschiedenis is een soort natuurverschijnsel, is dat de houding van een Rus tegenover het verleden? Je kan je er druk om maken, maar wat heeft het voor zin? Machteloos ben je toch.
(Een van de door Bolsjoi Gorod geportretteerden is een nazaat van het meisje Galja. Zij bood bloemen aan Stalin aan, haar foto kwam op de voorpagina van de Pravda, onder de kop “Bedankt kameraad Stalin voor onze gelukkige kinderjaren”. Over Galja en haar familie in een volgend stukje meer).