De Madonna van Stalingrad is in goede Indonesische handen

in , ,

——————

Laurentius Lemdel

——————-

Zondagmorgen half tien, Wolgograd. Het is al warm, heel warm. Het is mijn laatste dag in de stad, aan het eind van de middag vertrek ik met de boot richting Astrachan. Ik loop over de Communistische straat, in het centrum, naar de Praagse straat, naar de katholieke kerk aldaar, en ben een beetje boos op mezelf, want bijna was ik haar vergeten: de Madonna van Stalingrad.

De Madonna van Stalingrad in Berlijn

Een dag eerder was ik haar verhaal weer tegengekomen, het verhaal dat ik nota bene zelf een kleine tien jaar geleden op dit weblog had verteld: van de Madonna, getekend door een Duitse priester/arts in december 1942, speciaal voor Kerstmis, tijdens de Slag om Stalingrad. De tekening belandde nog in Duitsland, Kurt Reuber, die de tekening maakte, niet meer. Hij overleed in 1944 in een krijgsgevangenenkamp in Jelaboega. De Madonna van Stalingrad hangt sinds 1983 in de Berlijnse Gedächtniskirche.

Een foto van de begraafplaats in Jelaboega en van Kurt Reuber kwam ik tegen in het Museum Herinnering, in het centrum van Wolgograd (een klein, behapbaar filiaal van het grote Museum-Panorama). En het schoot me te binnen: een kopie van Reubers Madonna hangt hier in de katholieke kerk! Die werd in 1992 aan de kerk geschonken als symbool van verzoening. Daar moet je nog wel naartoe! Er was gelukkig nog tijd en de volgende dag was een zondag, dat kwam mooi uit.      

Om 11.00 uur zou de dienst beginnen, had ik op de site van de kerk gezien. Als ik nou een beetje vroeg ben, dan kan ik rustig rondkijken zonder de kerkgangers te storen, zo was het plan – en dat pakte goed uit. De kerk was al open. Er zat iemand te bidden en een vrouw was bezig om bloemstukken voor het altaar te zetten. En ja, daar hing ze, achter dat altaar: de Madonna van Stalingrad… In kleur, en dat verraste me, want ik kende alleen de originele tekening, en die was gemaakt met houtskool. Ik ging achterin op een bankje zitten, tegen de zijmuur, en probeerde me te verplaatsen in Kurt Reuber en in de omstandigheden waarin hij had zitten tekenen. “LICHT, LEBEN, LIEBE”, had hij naast zijn Madonna geschreven. Dat waren nou niet precies de dingen waarmee de Duitsers naar Stalingrad waren opgetrokken. 


Tussen de kerkbanken door kwam een vrouw op me af. Was ik hier voor het eerst?, vroeg ze. Ze vertelde over de geschiedenis van de kerk, hoe die zwaar had geleden in het Sovjetijdperk en hoe het gebouw in de jaren negentig met hulp uit onder meer Duitsland en Oostenrijk weer helemaal was opgeknapt. Terwijl ze dat vertelde, zag ik een donkere man binnenkomen met een kerkgewaad onder de arm. De priester, begreep ik. Uit Afrika, concludeerde ik meteen. Dat was geen onlogische gedachte, maar ik had het mis. Hij kwam uit Indonesië, zei de vrouw. “Komt u maar mee, hoor, dan stel ik u even aan elkaar voor.”

Laurentius Lemdel heette hij, en wat een aardige man! Eind jaren negentig was hij naar Rusland gekomen. In Moskou had hij Russisch geleerd, in Vologda had hij gediend en sinds 2013 was hij verbonden aan de katholieke kerk van Wolgograd, waar hij woonde in een flatje aan de overkant van de straat. Een uitgebreid gesprek zat er niet in, zo kort voor de dienst. Wilde ik die misschien bijwonen? Ik was van harte welkom. Ik sloeg de uitnodiging af en daar heb ik spijt van. De kans dat ik ooit nog een kerkdienst zal bijwonen met zicht op de Madonna van Stalingrad is niet zo groot.

Een toelichting hangt in het halletje van de kerk

De katholieke kerk diende in de Sovjettijd onder meer als onderkomen voor de club van spoorwegpersoneel. Bron.

De kerk nu. Bron.

Vampiers in een pionierskamp: een mooi vakantieboek van Aleksej Ivanov

in

—————————

njYMQaT2tbI.jpg

Nooit gedacht dat ik nog eens plezier zou beleven aan een boek waarin vampiers een belangrijke rol spelen, terwijl ik gewone sprookjes al niet trek. Aleksej Ivanov kreeg het voor elkaar met zijn Пищеблок / Pisjtsjeblok. Ik nam het met een zekere aarzeling ter hand. Kon Ivanov zo kort na het indrukwekkende, omvangrijke, tweedelige Tobol (over Siberië ten tijde van Peter de Grote) alweer met iets lezenswaardig voor de dag komen? Kon Pisjtsjeblok niet alleen maar tegenvallen?

‘Pisjtsjeblok’ vertaal ik maar even als kantine, in dit geval van een pionierskamp aan de Wolga, in de buurt van Koejbysjev, het huidige Samara. We schrijven de zomer van 1980. In Moskou zijn de Olympische Spelen gaande, die in het kamp op de televisie worden gevolgd. Pisjtsjeblok is niet alleen veel korter dan Tobol (ruim 400 niet al te dik bedrukte pagina’s), maar ook ‘kleiner’; hier geen weidse panorama’s of historische vergezichten, geen veldslagen (nee, uiteraard niet), geen Zweedse gevangenen, geen bezeten architect, geen tsaar, geen gouverneur, geen gruwelijk geweld – nee, alleen maar een bijna aandoenlijk zomerkamp, dat veel van Ivanovs Russische lezers bekend zal voorkomen. Want wie van de wat oudere onder hen heeft niet een paar zomerweken doorgebracht in een dergelijke omgeving, met het hijsen van de vlag in de morgen, de competitietjes, de muurkant, vluchtige vriendschappen en verliefdheden en kasja en kompot in het pisjtsjeblok.   

Het is opmerkelijk hoeveel registers Ivanov als schrijver kan opentrekken. Het wat logge en (voor niet-Russen) bepaald niet eenvoudige Russisch uit Tobol, dat naadloos aansluit bij het zware historische thema ervan, heeft in Pisjtsjeblok plaatsgemaakt voor een laconiek taaltje, vaak gewoon straattaal, waarmee de jongens en meisjes hun plaats in de pikorde bevechten. En ondanks dat gevecht is het kamp aan de Wolga toch vooral een kneuterig geheel. Het voetbalelftal traint, het koor oefent, de muurkrant moet gevuld en ’s nachts wordt de strijd aangegaan met de muggen. De ideologische rituelen, met het gehamer op het ‘collectief’, mogen inmiddels (het is 1980) veel aan zeggingskracht hebben verloren, ze zorgen nog wel voor structuur.

Voor één pioniertje, de fysiek kwetsbare Valerka (die ook nog eens een bril draagt), hebben alle woorden over het collectief, over vriendschap en gemeenschapszin nog wel degelijk betekenis. Hij neemt bijna alles letterlijk, zoekt naar echte vrienden, en juist hij wordt verraden na een kwajongenstreek en door zijn brigade, zijn collectief, publiekelijk veroordeeld. Bijna wordt hij zelfs naar huis gestuurd. Maar wat hem redt is dat hij inmiddels ontdekt heeft dat er meerdere vampiers in het kamp zijn, die zich overdag voordoen als gewone pioniertjes, maar ’s nachts bloedzuigend steeds meer jongens en meisjes in hun netten vangen.

Valerka weet een van de kampleiders te overtuigen van zijn verhaal en samen met hem – een echte vriend – gaan ze de strijd aan met de vampiers. Die leider is het ook die hem in bescherming neemt en hem in het kamp weet te houden.

Het is verleidelijk om in de confrontatie met de vampiers – tegen de achtergrond van allerlei Sovjet-symbolen in het kamp - een metafoor te zien, zoals dat in enkele recensies gebeurt. Beschrijft Ivanov niet gewoon de strijd van de communistische machthebbers met de burgers? Is de communistische ideologie een bloedzuiger geworden? Ik heb me daar bij het lezen geen moment mee beziggehouden. Pisjtsjeblok is gewoon een vermakelijk boek, vol met Sovjet-nostalgie en vol met vrolijke, af en toe nogal grove taal van straatschoffies. En de ontknoping van de strijd tegen de vampiers, in de kantine en op een boot op de Wolga, vond zelfs ik spannend.

Blijft dat verrassende contrast met het tweedelige Tobol. Bestsellerauteur Galina Joezefovitsj wees er ook op. Pisjtjeblok noemt ze deugdelijk commercieel proza, maar je zet het niet op dezelfde plank als Tobol. Inderdaad, Tobol lees je thuis op de bank of in de studeerkamer, Pisjtsjeblok neem je mee op vakantie.

Recensies (Russisch).
Bron foto’s.

Wolgograd-Astrachan-Wolgograd in foto's - 3

in ,

——————-

Ik was vroeg de deur uitgegaan voor een ochtendwandeling, maar ver kwam ik niet. Al na honderd meter, aan de voet van Astrachans Kremlin, werd mijn aandacht getrokken door jongelui in kekke kledij, die duidelijk op weg waren naar een gezamenlijke activiteit. Was er iets van een feestje?, Het bleek Dag van Rusland te zijn (of Ruslanddag, zo u wilt). In de Kleine Broedertuin (Братский садик) verzamelden zich leden van het Jonge Leger (Юнармия/Joenarmija), een zeer militaristisch getinte jeugdorganisatie onder curatele van het ministerie van Defensie. Onder toeziend oog van volwassenen in echte uniformen kregen jongens en meisjes oorkondes en medailles uitgereikt. Het was maar goed dat dat allemaal vroeg in de morgen gebeurde, want het was weer een zeer warme dag, in Astrachan. Er werd zelf een meisje onwel, maar die kwam op een bankje gelukkig weer snel bij haar positieven.

EH12062019-20190612-800.jpg


Na de ceremonie ging het in optocht naar het Kremlin. Een grote Russische vlag (dus niet die ene op de foto hieronder) ging aan de stoet vooraf en de dragers, jong en oud, waren zorgvuldig geïnstrueerd over hoe ze die moesten vasthouden.

De vrouw met de vissen en kersen te koop, zat op de Wolgakade, ik vertrok er met een klein cruiseschip naar Wolgograd. Op de boot deden jongens en meisjes hardloopwedstrijdjes, op momenten dat het aan dek niet druk was.

Ik verbleef ook nog anderhalve dag in Moskou, voorafgaand aan mijn reis naar Astrachan en Wolgograd.

Boekenfestival op het Rode Plein

Novokoeznetskistraat

Hier deel 1 en deel 2. Eerdere stukjes over de reis naar Wolgograd en Astrachan schreef ik hier, hier, hier, hier en hier.

Wolgograd-Astrachan-Wolgograd in foto's - 2

in ,

——————-

Ik was op weg naar het Komsomolpark in het centrum van Wolgograd, vlak bij het station. Een dag eerder had ik daar een aankondiging zien hangen van een concert van Viktor Seimov; een zanger waar ik nog nooit van had gehoord. Dat gaf helemaal niks, want de titel van het concert beloofde veel: Oude, leuke liedjes. (Als iemand een betere vertaling weet voor Старые, добрые песни - ik houd me aanbevolen.) Aanvang: 19.00 uur. Niet ver van het podium werd ik afgeleid door de jongeman hierboven, die druk bezig was zijn lijf te onderhouden. Ik vroeg of ik foto’s mocht maken en hij vond het prima. Terwijl ik daarmee bezig was, kwam van iets verderop muziek aangewaaid; Viktor Seimov was begonnen! Dat trok me toch meer dan dit spierengedoe - hoe indrukwekkend ook. Ik ging m’n oren achterna en het werd precies wat ik me ervan had voorgesteld: een voorjaarsavond met leuke, oude liedjes.

Ik maakte in het Komsomolpark, los van wat foto’s, ook een heel aardig filmpje. Viktor zong een lied over Leningrad, dat ik vooral ken - met een compleet andere tekst - als clublied van FC Zenit. Graag had ik meegezongen met de vrouw in groen, of zelfs voorzichtig met haar gedanst. Ik heb het niet gedaan. Ik verborg me, zoals altijd, achter mijn camera.

————————-

————————

Deze foto’s zijn alle nog Wolgograd. In de volgende aflevering verplaatsen we ons naar Astrachan.

Een korte toelichting. Over de muzikanten met de balaika’s schreef ik eerder. Het jochie en het pantservoertuig staan voor een moderne flat (in de vorm van een zeil, geloof), aan de oever van de Wolga, op een soort parkeerplaatsje voor divers oorlogsmaterieel. Het rijtje hoge militairen, inclusief Stalin, hangt in het grote, centrale oorlogsmuseum. Het meisje met de gele haarband kijkt er naar het panorama van de Slag om Stalingrad, op de bovenste verdieping.

Het monument met de helmen is een onderdeel van de bescheiden gedenkplaats Soldatenveld, even buiten de stad. Hier vonden in 1942 zware gevechten plaats. De twee woorden betekenen TROUWE ZONEN, het complete opschrift luidt: HIER LIGGEN JOUW TROUWE ZONEN, MOEDERLAND. Rij nog een stukje verder en je komt bij de Rossoschka-begraafplaats voor Duitse militairen. Er was onderhoud gaande. Op nog geen steenworp afstand, aan de overkant van de weg, ligt een begraafplaats met Sovjet-soldaten.

Daar is ook een verzamelplaats voor schroot en oud ijzer dat nog altijd uit de grond wordt gehaald. Erg eerbiedwaardig is het niet wat ik hier doe, maar ik kon het niet laten … En wat doet dat beeldje van Rodin hier, zult u zich misschien afvragen. Wel, dat trof ik aan in eerder genoemd oorlogsmuseum, gewijd aan de Slag om Stalingrad. Er stond gelukkig een bordje bij met uitleg: “Geschenk van de burger van Groot-Brittannië M. Westmakott als blijk van diepe achting voor de inwoners van het heldhaftige Stalingrad.”

———————-

Wolgograd-Astrachan-Wolgograd in foto's - 1

in ,

———————-


Mamajev Koergan, het complex waar de Slag om Stalingrad wordt herdacht, met het inmiddels misschien wel bekendste standbeeld van Rusland: het immense Родина-мать зовёт! (Het Moederland roept!). Van dichtbij vond ik het minder overweldigend dan toen ik het een paar dagen eerder uit de trein filmde., bij mijn aankomst in Wolgograd. Toen leek het ver buiten de stad te liggen, maar dat is schijn; je bent er zo met de tram. Vlakbij ligt de Wolgograd Arena, het nieuwe stadion dat gebouwd werd voor het WK voetbal van 2018. Ik vond het een eigenaardig contrast.


De logische route de heuvel op is via de trap, vanaf de tramhalte. Je kan ook met de auto naar de top, aan de achterzijde van het monument, en dan afdalen. Ik koos voor die tweede variant en zag daardoor pas aan het einde van mijn tocht de stalletjes waar de bloemen werden verkocht die bezoekers bij de eeuwige vlam leggen. Ik krijg weleens de kriebels van al dat militaristische gedoe in Rusland, maar hier had ik dat geen moment - ja, wel bij die twee peuters. Ik zag twee keer het wisselen van de erewacht, en het was prijsschieten.


Zouden deze twee bezoekers die ochtend hebben nagedacht, toen ze hun T-shirt aantrokken? Of maakt het niet uit? Het waren in elk geval Russen, geen Duitsers.

Er volgen nog zeker twee afleveringen met foto’s, ook een paar uit Moskou, want daar begon mijn reis dit keer. Ik verbleef er kort, nam de trein naar Wolgograd, reisde verder, ook per trein, naar Astrachan, om met een vrolijke cruiseboot terug te varen over de Wolga naar Wolgograd. Over mijn reis schreef ik al vijf stukjes, die vindt u hier, hier, hier, hier en hier. Mocht u vooral geïnteresseerd zijn in foto’s, ook bij die artikelen staan er een paar die, geloof ik, wel goed gelukt zijn.

Fawlty Towers op de Wolga - 2

in , ,

————————-

————————

In mijn vorige stukje, deel 1 van mijn avonturen op de Wolga, heb ik ietsje overdreven. Ik schreef dat de reiziger aan boord opgeschrikt kon worden door vier soorten van alarmsignalen – het zijn er maar drie. Het toespraakje dat we kregen met de veiligheidsinstructies van de directeur van de cruise was kennelijk zo beeldend, dat mijn fantasie met me aan de haal ging. De directeur beschreef de drie alarmsignalen in detail. Ik herhaal ze hier even. (Niet het boeiendste onderdeel van een reisverslag, maar stel, u reist binnenkort zelf over de Wolga, dan kunt u dit soort dingen maar beter weten.)

1 – Algemeen alarm: een aanhoudend, luid belsignaal van 25-30 seconden, 3-4 keer herhaald, wanneer het schip in gevaar is.

2 – Bootalarm: tenminste 7 korte belsignalen gevolgd door een aanhoudend belsignaal van 5-6 seconden. Het signaal wordt 3-4 keer herhaald.

3 – Man-overboord-alarm: 3 aanhoudende luide belsignalen van 5-6 seconden, 3-4 keer herhaald.

Het laatste signaal is overigens uitsluitend bestemd voor de bemanning, u hoeft dus niet in actie te komen. (En denkt u niet dat ik dit alles keurig had onthouden na het praatje van de directeur; ik vond alles naderhand terug op een aanplakbiljetje op de deur van mijn kajuit.)

De directeur hield haar praatje, terwijl de boot aanlegde bij de enige halte tussen Astrachan en Wolgograd: het dorpje Nikolskoje. Door de patrijspoort zag ik een glimp van een oude aanlegsteiger, een débarcadère, zoals je die in alle oude Sovjet-films ziet waarin de Wolga een rol speelt. Na nog een minuut of tien met allerlei uitleg en instructies, mocht ik eindelijk naar buiten.


Nikolskoje was niet veel meer dan een kleine markt, waar je volgens de directeur – het behoorde tot haar veiligheidsinstructies – maar beter niks kon kopen. Ik liep wat rond op de oever en keek vooral naar die prachtige steiger, die helaas flink in verval was. De diverse ruimtes (ooit, vermoed ik, een wachtkamer, kassa’s, een kantine, kantoortjes en zo), waren leeg en verlaten. Dit tot genoegen van rondschietende zwaluwen, die op de omgangen een nestje hadden gebouwd.


Na vier uur ging het weer verder, richting Wolgograd, dat we de volgende morgen zouden bereiken. Het viel me op dat de boot geen rechte lijn aanhield. Af en toe dacht ik zelfs: we varen nu op de oever af, zo meteen gaat het mis! Maar er klonk geen enkel alarmsignaal, de boot volgde nauwgezet de slingerende vaargeul, die gemarkeerd werd door witte boeien (aan de rechterzijde van het schip) en rode (aan de linkerzijde). Wat ik verder aardig vond om te zien, waren de passagiers die rustig rondjes liepen over het dek, alsof ze een wandelingetje maakten door het park.

20190614-1248.jpg

Zo gleed niet alleen het schip rustig voort, maar ook –  excuus voor deze goedkope beeldspraak – de uren. Het werd vanzelf avond, met verschillende soorten amusement.

Ik koos voor het programma-onderdeel “Waar is het circus gebleven?”, dat om 20.30 uur begon in de conferentiezaal op het sloependek. De presentatie was in handen van dezelfde dame die bij het vertrek uit Astrachan aan dek een vrolijk lied had gezongen (zie deel 1). Ook nu was ze in een prima stemming:


Ze begon het programma met de mededeling dat het circus-onderdeel was komen te vervallen. We gingen raadseltjes doen en opdrachtjes uitvoeren. Bij dat tweede onderdeel werden vier vrijwilligers gevraagd – twee mannen en twee vrouwen – en ik zag de bui al hangen. En jawel, ik werd uit het niet al te talrijke publiek geplukt. Je moest doen alsof je aan het strijken was, doen of je een ‘chinees hondje’ was (zo’n kleintje met een wiebelnek op de hoedenplank van een auto), doen of je een hoepel probeerde hoog te houden en alsof je aan het langlaufen was – en dat alles tegelijk, samen in polonaise met de andere drie vrijwilligers. Ik deed erg mijn best en werd beloond met een prijs: een balpen van het reisbureau.

In het volgende onderdeel (iets met liedjes) had ik geen zin meer en ik glipte het sloependek af. Het was een mooie avond, met de zon die onderging achter de oever en de maan die al weerspiegelde in de Wolga. De volgende morgen werd ik vroeg wakker en zag een bewegende schaduw op het gordijn van mijn kajuit. Er was iemand bezig met ochtendgymnastiek.

Voor wie Russisch leest: reacties van deelnemers aan meerdere cruises op hetzelfde schip – zeer lovend – vindt u hier.

Fawlty Towers op de Wolga - 1

—————-


Daar stond hij, op de kade - een nogal opvallend figuur. Wat ik op dat moment niet wist, was dat ik de komende anderhalve dag de maaltijden met hem zou gebruiken.

Ik had me ingescheept voor een korte cruise, die me in 36 uur over de Wolga , stroomopwaarts, van Astrachan naar Wolgograd zou brengen. Het schip heette Oktoberrevolutie en had als bouwjaar 1957. Dat is ook mijn geboortejaar, dus dat beloofde alle goeds. Astrachan en Wolgograd waren maar een klein deel van een grotere cruise en de meeste passagiers waren al veel langer onderweg. Zij hadden een paar uurtjes vrij gehad, waren het bloedhete Astrachan in geweest en druppelden langzaamaan allemaal weer terug aan boord.


Om exact 19.00 uur klonk de machtige hoorn van de Oktoberrevolutie. We gingen vertrekken! Hier had ik me zo lang op verheugd. Ooit zou ik een keer een cruise gaan maken over de Wolga en nu was het dan zo ver! De dame van het amusement voelde mijn humeur goed aan en zette met haar kompanen een mooi lied in, het lied van de Oktoberrevolutie (van het schip, niet van die revolutie). Hier een fragment:


Bij het scheep gaan had ik een groen kaartje gekregen met daarop het nummer 20. Dat was het nummer van mijn tafel tijdens de maaltijden. Eigen initiatief werd dus niet verwacht en dat vond ik wel prettig. Dan hoefde je niet zelf een plekje te zoeken en iets te vragen als: vindt u het erg als ik bij u kom zitten? Zo belandde ik bij het avondeten ongevraagd aan tafel bij de man met het opvallende kapsel, die ik in Astrachan op de kade had zien staan. Hij was aardig, maar er viel geen normaal gesprek met hem te voeren. Hij was hardhorend, verstond nog niet de helft van wat ik zei, terwijl hij zelf van nature al onduidelijk sprak en dat nu ook nog eens consequent deed met een mond vol.

Afijn, hij kwam uit Perm en had een leven in ballet achter de rug, zo veel begreep ik nog wel. Nadat hij voor de derde keer had gemeld dat hij 74 jaar was en echt wel verdiend met pensioen, vroeg ik hem, om het gesprek nog een beetje gaande te houden, hou oud hij dacht dat ik dan wel was. Hij monsterde me zorgvuldig en zei: 45. Dat klopt niet helemaal, zei ik, waarop hij zijn schatting iets naar beneden bijstelde. Toen ik hem mijn bouwjaar vertelde, keek hij verbaasd. “Ik schat de leeftijd van mensen altijd op grond van hun huid”, antwoordde hij.

Gelukkig was de bediening razendsnel en na twintig minuten kon ik weg uit de eetzaal. Op het middendek keek ik bij het warme avondlicht naar de oever, naar de zandstrandjes en de motorbootjes met vissers die af en toe voorbij kwamen. Erg druk werd het niet, daar op dat dek; er was volop plek op de bankjes, zowel aan de zon- als aan de schaduwzijde. Kennelijk waren veel reisgenoten na de maaltijd naar de zaaltjes getrokken waar verschillende soorten vermaak werden aangeboden. In mijn kajuit had ik een compleet programma aangetroffen, voor jong en oud en zeer gevarieerd, maar ik was op mijn eerste avond op de Wolga toch liever in de buitenlucht. 

De volgende morgen na het ontbijt - het gesprek had weer niet willen vlotten - mengde ik me toch maar onder de mensen. Onder het kopje “Welkom aan boord!” vermeldde het programma een ontmoeting met de toeristen die in Astrachan aan boord waren gekomen. Het betreffende clubje van een man of vijftien werd toegesproken door de vrouwelijke directeur van de cruise. Ze toonde ons onder meer hoe je het reddingsvest aantrok. Ik vond dat rijkelijk laat, nadat er al een volle nacht aan boord was verstreken. Daarna somde ze de verschillende soorten alarmtonen op, vier in totaal, die elk op een andere noodsituatie duidden en waarop door de reizigers ook telkens op een andere manier gereageerd diende te worden. Denkt u hierbij niet onmiddellijk aan Fawlty Towers, dan wijkt úw bouwjaar aanzienlijk af van het mijne …

Tot een oefening aan boord van de Oktoberrevolutie kwam het niet, helaas. Die had ik heel graag voor u beschreven. Maar er blijft nog genoeg stof over voor een volgend deel van mijn cruiseverslag, waarin ik mij stort in het avondamusement. Ik had gekozen voor het programma-onderdeel “Waar is het circus gebleven?”, dat om 20.30 uur begon. 

———————