------------

Op een decemberdag van het jaar 1896 maakt graaf Lev Tolstoj zijn dagelijkse wandelingetje op zijn landgoed Jasnaja Poljana, wanneer hij een stoet van dertig sleden naar zijn woonhuis ziet rijden. Boeren leggen de wereldberoemde schrijver uit dat daar de bruidsschat van zijn Zweedse schoondochter voorbijkomt. Die schoondochter (Dora) woont met haar echtgenoot, Lev Tolstoj junior, in een vleugel van het woonhuis en heeft meubels, serviesgoed en wat al niet laten overkomen uit haar vaderland.

Tolstoj, prediker van soberheid, is verbijsterd. De luxe waarmee zijn zoon en schoondochter zich omgeven, is hem een doorn in het oog. Toch, vergeleken bij de andere, veelal niet-materiële zaken die de omgang tussen vader Lev en zoon Lev ernstig vertroebelen, zijn die dertig sleden slechts klein bier.

De moeizame verhouding tussen de beide Levs en de trieste levensloop van de jongste staan centraal in het boek Lev in de schaduw van Lev van Tolstoj-kenner Pavel Basinski. Het is diens derde, en opnieuw zeer lezenswaardige boek over Tolstoj. Het sluit naadloos aan bij zijn eerste (Vlucht uit de hemel), waarin hij de helse familieperikelen in Tolstojs latere leven fileert. Het tweede, De heilige tegen Lev, valt er enigszins buiten. Over deze twee eerdere boeken van Basinski schreef ik hier en hier.

Lev junior, een van Tolstojs dertien kinderen (vijf van hen stierven jong), had een gelukkige jeugd. Niets wees erop dat hij zou uitgroeien tot een labiel persoon met grootheidswaanzin en depressies, die zich voortdurend vertilt aan een hopeloze strijd met zijn imposante vader. De jonge Lev probeert van hem los te komen, maar gaat in hetzelfde huis wonen op Jasnaja Poljana, het landgoed dat hij niet kan missen. Hij heeft ambities als schrijver, maar het werk dat van hem verschijnt, wordt nauwelijks serieus genomen. Aanvankelijk is hij een volgeling van zijn vaders leer, maar keert zich later in artikelen en boeken tegen hem – tot vermaak van de pers, die dit conflict tussen vader en zoon breed uitmeet. Het schrijnendste voorbeeld is De Prelude van Chopin, een boekwerkje waarin de jonge Lev De Kreutzersonate van zijn vader onderuit wil halen en de zegeningen van het huwelijk bezingt. “Een onvoorstelbaar talentloos werk”, schrijft Basinski.

Dat loflied van Lev junior op het huwelijk komt in een nogal treurig daglicht te staan, wanneer de auteur uiteindelijk een puinhoop maakt van zijn eigen huwelijk met de Zweedse Dora. Hij neemt zijn gezin mee naar Parijs, waar hij zich wil ontwikkelen als beeldhouwer (hij heeft enig talent). Hij valt voor de charmes van een jonge beeldhouwster en vertelt Dora dat hij wil scheiden. Zo ver komt het niet, maar enkele jaren later vertrekt hij naar Amerika voor een serie lezingen (over zijn vader …) in gezelschap van zijn minnares, de Franse gouvernante van de kinderen van zijn broer Michail. De gouvernante verlaat hem, waarna hij – inmiddels echt gescheiden – in Parijs trouwt met een zigeunerin die nauwelijks kan lezen of schrijven. Achtervolgd door gokschulden keert hij terug naar Rusland, waar hij de tsaar in een aantal brieven zijn hulp aanbiedt om Rusland te redden van de ondergang.

Na de Revolutie van 1917 weet Lev junior weg te komen naar Europa. Na wat omzwervingen krijgt hij onderdak bij zijn zonen in Zweden – beter dat, redeneren zij, dan steeds weer geld over te maken dat binnen de kortste keren wordt vergokt. Lev junior laat zich bij herhaling uiterst negatief uit over zijn vader, die hij schuldig acht aan zijn eigen, grotendeels mislukte leven – waarmee hij onbewust het bewijs levert dat hij het gevecht met de grote Lev heeft verloren. Hij is nooit van hem losgekomen.

Lev junior overlijdt op 18 oktober 1945 in Helsingborg. De laatste notities in zijn dagboek zijn pijnlijk om te lezen. “Ik gedraag me verschrikkelijk.” “Sterk zijn.” “Bidden.” Geen wodka drinken.” “Hartstochten in bedwang houden.”

(Van Basinski's Vlucht uit de hemel is een Engelse vertaling verschenen. Zeer aanbevolen!)

Op 20 december 1883 verschijnt in de Petersburgse krant Novoje Vremja een dankbetuiging ondertekend door zestien personen, gericht aan aartspriester Ioann Sergijev van de Andrejev kathedraal in Kronstadt. De zestien danken hem voor hun genezing van “allerlei ernstige ziekten waarvan medische hulp ons voorheen niet kon verlossen”. En dankzij de gebeden van vader Sergijev zijn enkele van de ondertekenaars ook nog verlost van “zedelijke gebreken, die hen onherroepelijk richting zonde en ondergang voerden.”

De openbare dankbetuiging betekent een keerpunt in het leven van Johannes van Kronstadt (Иоа́нн Кроншта́дтский / Ioann Kronsjtadski). Hij had erdoor in problemen kunnen komen – een lagere geestelijke die als wonderdoener op het schild werd gehesen, dat riekte naar ketterij vermengd met te veel ambitie. Maar vader Johannes geniet dan al de steun van de keizerlijke familie, die haar goedkeuring heeft gehecht aan zijn liefdadigheidswerk, en hij wordt door de geestelijke en wereldlijke autoriteiten met rust gelaten.

Het volk laat Johannes van Kronstadt niet met rust. Hij genoot al enige faam als lokaal weldoener en zijn dagelijkse diensten werden al druk bezocht, maar nu hij bijna officieel tot wonderdoener is uitgeroepen, kan hij niet meer rustig over straat.

Rond dezelfde tijd, aan de andere kant van het maatschappelijke spectrum, maakt Lev Tolstoj een geestelijke crisis door. De schrijvende graaf, die ondanks verwoede pogingen om nader tot het volk te komen nooit loskwam van zijn elitaire milieu, keert zich af van de Russische kerk. Die kerk is voor hem een gekunsteld instituut, vol fabeltjes en rare rituelen, dat de echte omgang van de gelovige met god alleen maar in de weg staat.

Over die twee tegenpolen, Ioann Kronsjtadski en Lev Tolstoj, schreef Pavel Basinski het boek Святой против Льва (Svjatoi protiv Lva). De titel laat zich lastig vertalen, omdat ‘Lev’ niet alleen de voornaam is van Tolstoj, maar ook leeuw betekent. Dus: De Heilige tegen de Leeuw, of: tegen Lev.

Johannes van Kronstadt liet zich niet bepaald lovend uit over Tolstoj, waarmee hij zich de woede op de hals haalde van de liberale intelligentsia. Die beschouwde hem als spreekbuis van het kerkelijke obscurantisme. Johannes wijdde zelfs een boek aan Tolstoj (“Over de zielsvernietigende ketterij van graaf L.N. Tolstoj”), waarin hij de schrijver een “kwaadwillige, moedwillige leugenaar” noemt, “die ze een steen om de nek moesten hangen en daarmee neerlaten in de diepe zee”.

Het boek van Basinski heeft als ondertitel “De geschiedenis van een vijandschap”. Dat wordt niet helemaal waargemaakt. Basinski schreef eerder de prachtige bestseller Лев Толстой: бегство из рая (Lev Tolstoj: vlucht uit de hemel), over de conflicten in de familie-Tolstoj en de uiteindelijke vlucht van de schrijver. Wie opnieuw een dergelijk drama verwacht, komt bedrogen uit. Tolstoj speelt het ‘spel’ niet mee. Hij gunt Johannes van Kronstadt nauwelijks aandacht, en wanneer hij toch wat woorden aan hem wijdt, doet hij dat kalm en beheerst.

Basinski beschrijft de geestelijke ontwikkeling die Johannes van Kronstadt en Tolstoj doormaken. De weg die Tolstoj aflegt naar zijn ‘ketterij’ zit vol bochten en is boeiend, maar daar zijn al eerder boeken over geschreven. Vader Johannes ontwikkelt zich niet als denker, wanneer hij eenmaal de kerkelijke leer aanhangt, is voor hem verder alles duidelijk. Ook in dat opzicht is er geen sprake van een pakkende confrontatie.

De botsing van Tolstoj met de kerk, de rol van zijn volgelingenen die Konstantin Pobedonostsev (vertrouweling van de tsaar en hoofd-procureur van de Heilige Synode) komen uitgebreid aan bod. En wie nader wil kennismaken met de figuur Johannes van Kronstadt, heeft in het boek van Basinski ook een mooie bron, juist omdat Johannes zo scherp contrasteert met Tolstoj. Dat geeft de geestelijke, die in het Westen nauwelijks bekend is, toch extra reliëf. Afkomstig uit zeer verschillende milieus (Johannes stamt uit een simpel boerengezin), groeiden beiden uit tot vooraanstaande personen. Ze hadden volgelingen en aanbidders, werden verafgood en geminacht. Ze waren een baken voor verschillende lagen van de Russische samenleving, die tot op de dag van vandaag weinig met elkaar op hebben.

De vloek van een beroemde vader: hoe Tolstoj junior ten onder ging in de strijd tegen Tolstoj senior

De priester die de schrijver dood wenste. Pavel Basinski over Johannes van Kronstadt en Lev Tolstoj.