——————————-

——————————-

Voor Ivan Toergenjev heb ik altijd een zwak gehad. Los van de pracht van zijn boeken, híj was de schrijver bij wie ik opeens besefte: je hebt zojuist niet zo maar losse Russische woorden zitten spellen, nee, je hebt een paar hele zinnen achter elkaar gelezen, een hele alinea! In een Russisch boek! Dat had me net zo goed met Lev Tolstoj kunnen overkomen, wiens Russisch echt niet lastiger is, maar het gebeurde me dus bij Toergenjev. De voldoening die ik daarbij voelde is me altijd bijgebleven. Kom ik zijn naam tegen, dan zie ik me weer zitten op mijn kamertje op de studentenflat aan de Utrechtse Ina Boudier Bakkerlaan. Ik was, aan de hand van Toergenjev, een drempel over.

En dan was er nog die verhouding van hem, zijn obsessie, met die Franse zangeres Pauline Viardot. Hij reisde haar achterna, naar Parijs, Londen, Baden-Baden. Zij was keurig getrouwd, Toergenjev woonde in bij het echtpaar, of ergens niet ver weg. Het verschafte hem een melancholiek aureool van gekwelde romantiek: een Russische landheer, de vele ongemakken van het reizen in die tijd trotserend, om maar in de buurt van zijn onbereikbare liefde te zijn.

Ah, Toergenjev!, dacht ik dan ook, toen ik hem tegenkwam in mijn lokale boekenwinkel. Of nee, het was geen ‘denken’, het kwam meteen weer boven, die studentenkamer, en Viardot, zoals ook een geur je onverwacht kan terugvoeren naar van alles. Ik had het boek Europeanen. Het ontstaan van een gemeenschappelijke cultuur van Orlando Figes opgepakt. Ik kende Figes van zijn eerdere, lezenswaardige boeken over Russische thema’s. En ik wist van het bestaan van Europeanen. Het was al een tijdje geleden verschenen, ik had er een recensie over gelezen, maar die had me niet tot aanschaf verleid. Op de achterflap las ik dat Toergenjev, Pauline Viardot en haar echtgenoot Louis in het boek centraal stonden. Dat zal ongetwijfeld ook in die recensie hebben gestaan, maar nu had ik het boek in mijn handen en de kassa was vlakbij…

Europeanen is een prachtboek, ook, lijkt me, voor de lezer die geen speciale herinneringen heeft aan Toergenjev. In gang gezet door de aanleg van een snel uitdijend spoorwegennet, voltrekt zich in het Europa van de 19de eeuw een globalisering die de culturele elites dichter bij elkaar brengt. Muziek en literatuur vinden hun weg naar de podia en de lezers van landen die nu te bereizen zijn. Een operagezelschap uit Parijs kan optreden in Berlijn, een operaster als Pauline Viardot kan haar status – ze bedingt enorme honoraria – te gelde maken in Londen en Sint-Petersburg (al is de reis naar de Russische hoofdstad nog wel een beproeving, een deel moet nog over de weg.) Uitgeverijen (van boeken en bladmuziek) ontwikkelen zich tot concerns met vestigingen in de provincie en grote buitenlandse steden. Nieuwe druktechnieken zorgen ervoor dat succesvolle boeken en populaire liederen uit opera’s snel verspreid kunnen worden. Europese samenwerking op het gebied van auteursrecht leidt tot stabielere inkomsten voor componisten en schrijvers, al blijven roofdrukken en schandalig slechte vertalingen een plaag – Toergenjev strijdt er zijn hele leven tegen.

Toergenjev speelt een belangrijke rol in de kruisbestuiving tussen de Europese culturen. “Hij woonde uit persoonlijke motieven in Parijs, maar diende zijn land in Europa”, zo citeert Figes Maksim Kovaleski. “Er was geen Rus actief in de letteren, kunst of muziek, of Toergenjev had hem of haar ooit geholpen.”*) In omgekeerde richting spant hij zich in, samen met Viardot, om de Franse en Duitse cultuur in Rusland te verspreiden. Dankzij hun netwerk (samen met dat van Viardots echtgenoot Louis, een erkend specialist op het gebied van beeldende kunst) leveren ze een flinke bijdrage aan de culturele eenwording van het continent.

En alsof dat niet al boeiend genoeg is, komt daar dus ook nog het leven van Toergenjev tussendoor. Een biografie is Figes’ boek beslist niet, maar er komt genoeg aan bod om de rijzige gestalte van de schrijver reliëf te geven: de financiële problemen (Toergenjev was een onbeholpen landeigenaar), zijn ontluikend schrijverschap, zijn steeds centralere rol in de Russische literaire wereld, de onenigheid met Tolstoj (die hij wel hielp om Oorlog en Vrede in het Frans vertaald te krijgen), de controverse rond zijn roman Vaders en Zonen die hem zeer kwetste, de vriendschappen met Franse schrijvers, en vooral natuurlijk die intrigerende relatie met Pauline Viardot. Ik had in mijn hoofd dat Toergenjev daar vooral een meelijwekkende rol in speelde, maar dat blijkt maar ten dele waar. In elk geval was de aantrekkingskracht wederzijds en de omgang bij tijden zeer waarschijnlijk veel intiemer dan ik wist. Op 26 juni 1849 noteerde Toergenjev in zijn dagboek dat hij “voor het eerst met Pauline” was geweest. Dat kan van alles betekenen, merkt Figes terecht op, maar er zijn meer aanwijzingen dat de verlangens van Toergenjev niet enkel werden opgekropt. Het heeft er zelfs schijn van dat Pauline een zoon van hem had. Toch voelde hij zich regelmatig afgewezen. “Ik voel me voortdurend een stuk vuil dat men vergeten heeft weg te vegen”, schreef hij aan een vriend. Hij was het zat om “op de rand van andermans nest te zitten”. Toch was het vooral Pauline die hem, wanneer hij is uitgeteerd door allerlei kwalen, verzorgde tijdens zijn laatste maanden. Na Toergenjevs overlijden reisde haar dochter Claudie met de kist mee naar Sint-Petersburg en woonde daar de begrafenis bij. De reis – een postume triomftocht met bij tussenstops menigtes op de perrons – kon inmiddels geheel per trein worden afgelegd.

Omdat Toergenjev en het echtpaar Viardot zo’n belangrijke rol speelden in het culturele leven van hun land en hun levens zo verknoopt raakten, vormen zij voor Figes de ideale kapstok bij zijn brede schets van de culturele beïnvloeding over de 19de-eeuwse grenzen heen – een proces overigens dat menigeen gaandeweg te ver vond gaan. Werd het specifieke van de eigen cultuur niet veel te veel bedreigd? Die sceptici werden niet veel later min of meer op hun wenken bediend: de Eerste Wereldoorlog maakte aan de welwillende kruisbestuiving voorlopig een eind.

Het is nogal wrang dat Figes’ boek verscheen in de schaduw van brexit. Na het Britse besluit om de Europese Unie te verlaten, koos hij ervoor om zijn Duitse nationaliteit weer aan te nemen. “Deze gebeurtenis, die toen ik aan dit boek begon te werken nog niemand had kunnen voorzien en zelfs ronduit ondenkbaar leek, heeft het schrijven ervan des te urgenter gemaakt. Ik hoop dat dit boek kan dienen als een herinnering aan de verbindende kracht van de Europese beschaving. Europese landen die zich hiervan afkeren, doen dat op eigen risico.”

*) Maksim Kovalevski, Herinneringen aan Toergenjev (1908)

—————————-

Europeanen. Het ontstaan van een gemeenschappelijke cultuur verscheen in het Engels onder de titel The Europeans: Three lives and the making of a Cosmopolitan Culture. De Nederlandse vertaling is van Toon Dohmen. Uitgeverij Nieuw Amsterdam.