-------------------

Is Herfst in Zadonje (Osen v Zadonje) van Boris Jekimov een verhaal van hoop of wanhoop? Jekimov beschrijft de verwoede pogingen van de Basakins, een oud kozakkengeslacht, om op de steppen van de Don, na de cataclysmen van de jaren negentig, weer een boerenbestaan op te bouwen. Net als in Zvjagintsevs film Leviathan en Remizovs boek Volja volnaja is de centrale vraag bij Jekimov: wie is, ver weg van Moskou, de baas over het Russische land? Zijn het, in dit geval, kozakkenfamilies met hun oude wortels of Tsjetsjeense immigranten?

Boris Jekimov schrijft over het Russische platteland. Het ligt voor de hand om hem in dezelfde hoek te plaatsen als de Dorpsschrijvers, de Derevensjtsjiki, uit de laatste drie decennia van de Sovjetunie. De verschillen tussen Jekimov en Sovjet-schrijvers als Fjodor Abramov en Valentin Raspoetin zijn echter minstens zo groot als de overeenkomsten.

De Derevensjtsjiki schreven dertig, veertig jaar geleden in een andere land met andere regels. Hun speelveld werd afgebakend door ideologische kaders en censuur, die tot op zekere hoogte (afhankelijk van de wind die uit het Kremlin waaide) buigzaam waren. De kunst was om op dat beperkte veld een boodschap over te brengen aan de lezers, die vol overgave meededen aan het spel. Tussen de regels door lezen was een sport.

Die literaire sport bestaat in het huidige Rusland nauwelijks meer – en bij Jekimov al helemaal niet. In Herfst in Zadonje valt weinig te raden. Het boek is helder en schematisch, de rolverdeling bijna cliché-matig. Ivan Basakin verliest in de jaren negentig zijn baan op de fabriek. Na jaren sappelen als vrachtwagenchauffeur, vernederd door de corrupte politie, probeert hij als boer zijn eigenwaarde te hervinden. Hij wordt gesteund door zijn neef Anikej, een compromisloos figuur die al een flink bedrijf heeft weten op te bouwen. Ivans zoontje Timosja - een wel erg engelachtig ventje - wordt verliefd op het boerenbestaan en uiteindelijk geeft ook vrouw Olga zich gewonnen, al keren beiden na de eerste zomer voorlopig weer terug naar de stad. Tsjetsjeense immigranten, die zich gevestigd hebben op onbeheerde grond die ooit aan de kolchoz toebehoorde, vormen het tegenwicht, het vreemde element op Russische bodem. Wanneer Anikej zijn grondgebied wil uitbreiden, volgt een gewelddadige confrontatie.

Bij Russen als Ivan en Anikej is het geen immigratie, maar remigratie; zij keren terug naar de grond van hun voorouders. Gezegend was die grond niet altijd. Onder Stalin werden in een van de valleien onteigende koelakken bijeengedreven voor hun transport naar Siberië. Chroesjtjsjov zette de oorlog tegen de boeren – op veel kleinere schaal – voort: ze moesten hun geiten inleveren. (Wat er vervolgens met die beesten moest gebeuren, daar was niet over nagedacht. De kolchozboeren van Zadonje zagen de bijeengedreven geiten verpieteren, de weinigen die in leven bleven, gingen uiteindelijk maar naar de slacht.)

Het einde van de kolchozen in de jaren negentig leidde tot een leegloop. De grond lag voor het grijpen, maar ondernemende boeren die risico's wilden nemen, waren er niet veel meer. Anikej Basakin waagt de stap. Petje af, zou je denken, maar veel sympathie wekt hij bij mij, Westerse lezer, niet. Hij heeft een deal met de politie, die hem arbeidskrachten levert in de vorm van arrestanten. Die krijgen de keus: werken bij Basakin of een rechtszaak met gegarandeerde veroordeling. Anikej houdt zijn personeel met fysiek geweld bij de les, of beter gezegd: van de drank. De enige andere bewoners van het goeddeels verlopen dorpje, een handjevol oudjes die niet zonder Anikejs hulp kunnen, krijgen van hem te horen: zet mijn arbeiders een fles voor en je huis gaat in de fik.

Jekimov lardeert de strijd om het Russische land met natuurbeschrijvingen die mij te sentimenteel zijn - in Russische recensies oogsten die juist lof. Nogal opzichtig is de nadruk op de typisch Russische gerechten die bij de Basakins op tafel komen, alsof Jekimov met elke pan oecha (vissoep) zegt: eet Russische waar, dan helpen wij elkaar! En uiteraard ontbreekt ook de lofzang op de Russische paddenstoel niet. Letterlijk onder dit alles speelt ook de Russisch-Orthodoxe kerk nog een rol. Er doen verhalen de ronde over een ondergronds klooster, die uiteindelijk waar blijken te zijn. Veel gewijder kan je grond niet maken.

Wanneer Anikej het onderspit delft in de strijd tegen de Tsjetsjeen Aslanbek, lijkt dit stukje steppe verloren voor de Russische ‘settlers’. Maar plots is daar Pavel, een Basakin met hoge connecties, die met een legereenheid het tij vooralsnog weet te keren. “Dit is onze laatste kans om ons Moederland te behouden”, laat Jekimov hem zeggen. “Ons hele leven verdedigen we verre grenzen, en dan zou onze geboortegrond in vreemde handen komen?”

Het is herfst. Ivan heeft er een jaar opzitten als beginnend boer. Zijn bedrijfje is nog wankel. Hij kijkt de donkere nacht in en ziet een sterrenregen. “De aarde ontving het sterrenzaad, als ware het een laat wintergewas. Was het daar nú nog niet de tijd voor, dan toch wel morgen.” Herfst in Zadonje krijgt daarmee een aanzienlijk optimistischer einde dan Leviathan en Volja volnaja. Maar hoe geborgen is de toekomst, wanneer stabiliteit en groei afhankelijk zijn van het rücksichtlose optreden van een enkeling? Ik heb daar meer twijfels over dan, vermoed ik, de gemiddelde Russische lezer.

------------------------

(Herfst in Zadonje kreeg dit jaar de Literaire Prijs van het Patriarchaat. Het boek haalde de korte lijst van de Grote Boekprijs. Roman Sentsjin, een andere moderne dorpsschrijver: “Herfst in Zadonje kon niet op een beter moment verschijnen. We praten vandaag de dag over de redding van de Russische wereld … Maar wat zich binnen Rusland afspeelt, hoe de Russische wereld hier bij ons thuis kleiner wordt, willen we niet opmerken. Of zijn we bang?”)