(Eerste pubicatie: 16-7-2013)
Russen die een beetje thuis zijn in de literatuur, denken bij het stadje Jelaboega aan Marina Tsvetajeva. De dichteres pleegde er in augustus 1941 zelfmoord.
Duitsers en Japanners die een beetje thuis zijn in de geschiedenis, denken bij het stadje Jelaboega, waar de Toima in de Kama stroomt, aan het kamp aldaar, waar duizenden van hun landgenoten tijdens en na de Tweede Wereldoorlog gevangen zaten.
Ik kwam Jelaboega weer eens tegen, toen ik wat meer wilde weten over het lot van de Japanse krijgsgevangenen in de USSR. Dit naar aanleiding van de tekeningen van Kiuchi Nabuo, een Japanse soldaat uit het Kwantun-leger, dat zich in augustus 1945 in Mantsjoerije overgaf aan het Rode Leger. Nabuo zat zelf niet in Jelaboega, of hooguit misschien voor korte tijd, op doortocht naar zijn eindbestemming in de Oekraïne. (Meer over hem en zijn tekeningen in deel 1.)
Kamp nummer 97 in Jelaboega herbergde tussen 1945 tot zijn sluiting in 1948 zo’n 10.000 Japanners. Op het totaal van zo’n 600.000 Japanse krijgsgevangenen is dat een bescheiden getal, maar de aantallen in de andere kampen zullen een stuk lager zijn geweest. In elk geval speelt Jelaboega een centrale rol bij het gedenken van het lot van de Japanners in de USSR. In 2000 richtte de Japanse regering in Jelaboega een monument op ter nagedachtenis aan alle Japanse krijgsgevangen die tussen 1945-1956 in de Sovjetunie overleden.
Op het monument staat: Gedenkteken voor de Japanners, gestorven op deze grond. Met gedachten aan de vrede ter nagedachtenis aan hen, die met de hoop gevestigd op een terugkeer naar het vaderland, gestorven zijn op deze grond in de Tweede Wereldoorlog in de jaren 1945-1956, is dit gedenkteken opgericht. 30 oktober 200 van de regering van Japan.
Er zaten vooral officieren in kamp 97, misschien dat ook dat de centrale rol van Jelaboega in de herdenkingen verklaart. Een bewaker herinnert zich: “Ze waren heel slim, hoogopgeleid en intelligent. De Duitse krijgsgevangenen werden heel streng bewaakt, daar stonden wachttorens, bij de Japanners was het minder streng.”
De Japanners werden – net als de Duitsers – gebruikt als goedkope werkkrachten. Deels moesten ze het kamp draaiende houden (er werd brandhout gekapt en voedsel verbouwd), deels werkten ze buiten het kamp: in de bouw, op fabrieken en in mijnen. Contacten met de lokale bevolking zorgden voor enige verlichting (er was ruilhandel) en in de memoires van de Japanners wordt steeds met veel sympathie over de Russen en Oekraïeners gesproken.
Kiuchi Nobuo heeft ook zijn terugkeer naar Japan getekend. Op de site die aan zijn tekeningen is gewijd, wordt niet duidelijk wanneer dat is geweest. De terugkeer van de Japanse krijgsgevangenen spreidde zich in elk geval uit over heel wat jaren, de laatste kwamen pas in 1956 weer thuis.
