(Eerste publicatie: 17-11-2010)
Het tijdschrift Bolsjoj Gorod liet onlangs 26 nabestaanden van slachtoffers van de Stalinterreur aan het woord. (Ik schreef er hier al over.) Eén van die nabestaanden was Darja Andrejeva. U ziet haar staan op de foto hierboven. Darja vertelde over haar overgrootvader Ardan Markizov en diens dochter Gelja (Darja’s grootmoeder). Op de foto staat Darja met in haar handen een portret van overgrootvader Ardan:
Ik las het verhaal van Darja en begreep meteen wie haar grootmoeder Gelja was: één van de iconen van de Sovjet-propaganda. In januari 1936 reisde Gelja met vader Ardan – een hoge functionaris uit Boerjatië – naar een landbouwcongres in Moskou. Gelja had bloemen voor Stalin bij zich. Ze verveelde zich dood tijdens de toespraken en besloot uiteindelijk maar gewoon op Stalin af te stappen. Het resultaat was onderstaande foto, die op de voorpagina van de landelijke kranten belandde. De kop bij het artikel luidde:“Bedankt kameraad Stalin voor onze gelukkige kinderjaren”. Gelja werd in één klap beroemd. Haar foto met de leuze over de gelukkige kinderjaren verscheen als poster in een miljoenenoplage. Beeldhouwer Georgi Lavrov maakte een compositie, waarvan duizenden kopieën werden neergezet in scholen en op pleinen.
Maar dan, in 1937, wordt Gelja’s vader Ardan gearresteerd op beschuldiging van spionage voor Japan. Een jaar later wordt hij geëxecuteerd.
En toen was er een probleem: Stalin die op miljoenen posters en op scholen en pleinen staat afgebeeld met de dochter van een vijand van het volk om zijn nek! Er wordt een simpele oplossing bedacht: Stalin, zo luidt nu de officiële versie, staat daar niet afgebeeld met Gelja Markizova, maar met Mamlakat Nachangova, een pioniertje dat een Leninorde had ontvangen voor haar prestaties tijdens de katoenoogst. Dat het meisje op de foto daar iets te klein voor was, nou ja. Mamlakat, zo luidde de uitleg, was in haar jongste jaren een keertje bij Stalin op bezoek geweest en toen was die foto genomen. Waar nodig, werd op de postamenten van de standbeelden de naam Gelja vervangen door Mamlakat.
Gelja’s moeder overlijdt al snel (volgens Gelja vermoord door de geheime dienst), Gelja wordt opgevangen door familie, die haar een andere achternaam geeft: Dobrejeva. Het vergaat haar verder niet slecht. Ze kan studeren, trouwt met een Russische diplomaat en woont enige tijd in India. In 2004 wordt ze in Moskou opgespoord door de Wit-Russische documentairemaker Anatoli Alaj. Die neemt een interview met haar op. Hij maakt een afspraak voor een tweede gesprek, maar dat komt er niet meer. Gelja Dobrejeva/Markizova overlijdt op 11 mei 2004 tijdens een vakantie in Turkije.
De voornaam van Gelja was overigens voluit Engelsina (naar Friedrich Engels). De documentaire van Alaj heb ik niet kunnen vinden.
