------------------------

Het is een van de leukste schilderijen in het Russisch Museum in Sint-Petersburg, met die titel die de trots op de technologische vooruitgang in de USSR zo mooi koppelt aan de naam van de meest gevierde schrijver uit die jaren: De ANT-20 Maksim Gorki. Het doek is van de schilder Vasili Koeptsov (1899-1935), die een grote voorliefde had voor alles wat vloog. Het toestel dat hij hier afbeeldde, de Maksim Gorki dus, heeft echt bestaan (al vloog het nooit, zoals op het schilderij, boven Leningrad), maar stortte door toedoen van een overmoedige piloot al na een paar vluchten neer. En met Vasili Koeptsov liep het ook slecht af.

Eerst maar even die schilder. Koeptsov volgde in zijn geboorteplaats Pskov een opleiding aan de Nikolaj Fan-der-Flit School (Школа художественно-ремесленная им. Н.Ф. Фан-дер-Флита), een kunstzinnige vakopleiding, genoemd naar een vooraanstaande overheidsdienaar met een groot hart voor cultuur (en, uiteraard, met zo’n naam, een nakomeling van Hollandse immigranten, die in de 18de eeuw arriveerden in Archangelsk). Koeptsov volgde er de mozaïek-opleiding, wat goed te zien is in zijn latere schilderwerk. Zijn liefde voor de luchtvaart werd mogelijk aangewakkerd toen hij op het vliegveld van Pskov van dichtbij een Ilja Moeromets aanschouwde. Dat type vliegveld gold rond de Eerste Wereldoorlog als een wonder van techniek.

In 1918 zette Koeptsov zijn opleiding voort aan de Kunstacademie van Sint-Petersburg. Hij nam deel aan tentoonstellingen en raakte beïnvloed door Pavel Filonov en diens revolutionaire Analytische Methode. De band met de nogal anarchistisch ingestelde Filonov zou voor Koeptsov heel vervelend uitpakken.

Vliegtuigen. Zaaien vanuit de lucht (1931)

Koeptsov is een van de weinige schilders die veel werk wijdde aan de luchtvaart. Helaas is het lastig oordelen over de precieze plaats van dat thema in zijn werk, want (afgaand op wat ik aantref op internet) zijn zo’n beetje al zijn schilderijen verdwenen. Na zijn dood belandden 150 werken in een museum in Pskov, dat tijdens de Duitse bezetting werd geplunderd. Waar Koeptsovs schilderijen zijn gebleven, is niet bekend. En dat is werkelijk doodzonde, want wat zijn de vijf doeken die ik tegenkwam, prachtig. Drie daarvan zijn inderdaad gewijd aan de luchtvaart. (Ik trof ook nog een zelfportret aan, helaas alleen in zwart-wit). *)

Wat gebeurt er allemaal niet op het schilderij met de zeppelin, hier links! Kijk eens naar de kleuren op de wolken. Geen idee waar die door worden opgeroepen, maar wat geeft het. En die twee onderste vliegtuigen - daar heeft Koeptsov zich dusdanig op uitgeleefd, die zou je nu kunnen tegenkomen in een winkel met modern design-speelgoed. Ik tel twaalf vliegtuigjes die rond de statige zeppelin buitelen, maar misschien mis ik er nog eentje.

De ANT-20 Maksim Gorki - op het schilderij boven aan dit stuk - vliegt boven het Oeritski plein (zo heette het Paleisplein in het jaar dat Koeptsov het schilderij maakte), waar colonnes feestvierende burgers voorbijtrekken aan het Winterpaleis. Jammer dat het Lenin stadion (het huidige Petrovski stadion) net niet te zien is. Wat mij intrigeert zijn die platte, oranje rechthoekjes aan het eind van de linkervleugel en rechts tussen de voor- en achtervleugels. De mozaïek-achtige blokjes hangen zo te zien aan parachutes. Ze zullen enig gewicht hebben gehad. En dat gewoon boven de stad? Het zal dan niet zonder gevaar zijn geweest.

Bekend is dat Koeptsov in 1935 aan schetsen werkte voor een schilderij met de titel De Bolsjewieken bestormen de hemel. Het is er nooit gekomen. Op 10 oktober werd er huiszoeking bij hem gedaan, vermoedelijk vanwege zijn banden met de allang van het ‘rechte pad’ van het socialistisch-realisme afgeweken Filonov. Diens Ideologie van de Analytische Methode, door Koeptsov met de hand overgeschreven, werd in beslag genomen, evenals boeken van Bakoenin en Kropotkin. De angst voor een arrestatie werd Koeptsov te veel en hij verhing zichzelf.

Met de door Koeptsov vastgelegde ANT-20 ging het ook al helemaal fout. Als je mystiek bent aangelegd – wat ik niet ben – zou je kunnen zeggen dat de kleine vliegtuigen die op het schilderij meevliegen met de luchtreus, daar al naar verwijzen.

Alles over het kille einde van de ANT-20 (plus een verrassende 'gast') leest u in deel 2.

----------

*) Uit catalogi van tenstoonstellingen zijn nog wel meer titels bekend, maar de schilderijen zelf zijn (nog) niet gevonden.