————————-

Op 3 juni 1983 neemt Karel van het Reve na 26 jaar afscheid van de vakgroep Slavistiek van de Universiteit van Leiden. De hoogleraar gaat met vervroegd pensioen. Het was hem al die jaren niet licht gevallen om beroepshalve met Rusland bezig te zijn, zo vertelt hij tijdens zijn afscheidscollege: ”Als je daar gevoelig voor bent, en dat ben ik, dan betekent dat, dat je iedere dag de ellende van dat land over je heen krijgt.” *)

Ik kijk wel uit om mijzelf te vergelijken met Karel van het Reve, maar deze woorden hadden van mij kunnen zijn. Alle jaren dat ik mij met Rusland bezig heb gehouden, ben ik mij steeds sterk bewust geweest van de duistere onderstroom in dat land. Vooral de volstrekte willekeur van de staat, in verleden en heden, het vaak onbegrensde geweld waarmee de burger tot kansloos slachtoffer werd en wordt gedegradeerd, viel me altijd weer rauw op het dak. De afkeer die dat teweegbracht, werd nooit helemaal verdrongen, maar wel vrij goed aan het oog onttrokken door de schoonheid van de taal, door een kort verhaal van Tsjechov of Sjoeksjin, een lied van Okoedzjava, ochtendnevel in Tobolsk, uitzicht over de Neva met de sneeuw in je rug, de stem van de vrouwelijke ‘dispetjser’ uit de krakende luidspreker op een stationnetje ver weg in Siberië… Dat alles vormde de mantel der liefde waarmee ik de “ellende van dat land” wist af te dekken.

Maar dat lukt me nauwelijks nog. Uit het lood geslagen door de Russische misdaden in Oekraïne – ik schreef het hier al eerder – mis ik de wil om nog te getuigen van al het moois en ontroerends dat er in Rusland echt nog wel is. De stilte hier op dit blog is er het gevolg van.

Absoluut is die stilte niet. Heel af en toe is er toch nog de behoefte om wat van me te laten horen. Bijna logisch is dan wel dat de aanleiding daarvoor toch weer de ellende is, die duistere Russische onderstroom die maar niet wil verdwijnen.

Een belangrijke oorzaak van die aanhoudende onderstroom is het onvermogen van de staat om het eigen verleden onder ogen te zien, de onwil om met de duistere kanten van dat verleden in het reine te komen. Het wordt, zeker sinds onder president Poetin de dissidente stemmen in het land een voor een de keel is dichtgeknepen, niet eens meer geprobeerd. Sterker nog, het herschrijven van de geschiedenis en het uitwissen van sporen behoren tot de core business van de huidige machthebbers.

Wat me dan toch tot schrijven van dit stukje heeft aangezet is de documentaire The Dmitriev Affair van Jessica Gorter, die onlangs in première ging. Ze volgt daarin Joeri Dmitriev, die zich jarenlang heeft ingezet om de slachtoffers van de Stalinterreur, beland in massagraven in Karelië, een naam en een gezicht te geven. Dmitriev speelde al een rol in een eerdere film van Gorter (Rode Ziel, 2016) en als een soort spin-off vertelt de nieuwe documentaire hoe het hem verder verging. Joeri Dmitriev – ik zal de bittere ontknoping niet ‘verklappen’ - was een van die Russen, een van die stemmen, van wie de keel is dichtgeknepen. En ondertussen worden de opgespoorde stoffelijke resten daar in de Karelische bossen door de autoriteiten niet langer slachtoffers van Stalin genoemd, maar gepresenteerd als doden uit een Fins concentratiekamp.

Nee, het is geen film om vrolijk van te worden, maar ga ‘m zien. Beschouw dat maar als een hart onder de riem voor Joeri, die via-via ongetwijfeld op de hoogte wordt gebracht van de lotgevallen van ‘zijn’ film. En beschouw het als steun voor Jessica Gorter, die onder moeilijke omstandigheden met middelen die we kennen uit haar eerdere documentaires (ze kruipt zonder opsmuk dicht op de huid van haar personages) een monumentaal werk heeft afgeleverd. Ze laat haar licht schijnen op dat deel van Rusland dat niet ongezien en ongehoord mag blijven. Luister naar wat Joeri Dmitriev, een profeet in eigen land, zei in 2016 (het fragment zit in de nieuwe documentaire): “Dit regime zal tot het bittere einde aan de macht vasthouden. Voordat het zijn einde vindt, ben ik bang dat het een lelijk carnaval over de wereld zal uitstorten.”

—————-

Over eerdere ‘zware’ documentaires van Jessica, 900 Days en Rode Ziel, schreef ik hier en hier. Andere films waar je niet vrolijk van wordt, maar die flink bijdragen aan een beter begrip van het huidige Rusland, zijn de documentaire Liefde is aardappelen van Aliona van der Horst en de speelfilm Leviathan van Andrej Zvjagintsev. En lees daarna – als u het Russisch machtig bent – ook nog Volja volnaja van Viktor Remizov. Mag u daarna weer verder met Tsjechov en Sjoeksjin.

*) Ontleend aan: Willem Melching - De Zelfdenker. Karel van het Reve 1921-1999.