Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie? - 5 (slot)

September 30, 2014 in geschiedenis, literatuur, sovjetunie

Ter afsluiting van mijn piepkleine onderzoekje een overzicht, onderaan dit stukje, van de genoemde schrijvers en titels. Bij de samenstelling daarvan vielen een paar dingen op.

Verrassend (en verheugend) vind ik de relatief hoge score (vier vermeldingen) van Anatoli Pristavkins Ночевала тучка золотая (in het Nederlands verschenen onder de wat ongelukkige titel Kaukasus! Kaukasus!). Een van de krachtigste boeken uit de ‘onthullingsliteratuur’ van de jaren tachtig, toen veel hiaten in de geschiedschrijving van de USSR door schrijvers werden opgevuld.

Varlam Sjalamov werd met zijn kampverhalen twee keer genoemd. Dat vind ik weinig voor zo’n monumentaal werk, waarvan de Nederlandse vertaling (Berichten uit Kolyma) veel indruk maakte en alom lovend werd besproken.

Isaak Babel bleef steken op drie vermeldingen, ondanks de vorig jaar verschenen, bejubelde nieuwe vertaling van zijn verhalen van Sjoukje Slofstra. De beschikbaarheid van Nederlandse titels is duidelijk geen garantie voor veel vermeldingen: Ljoedmila Oelitskaja werd slechts één keer genoemd. Konstantin Paustovski, veelvuldig vertaald en vier keer genoemd, blijft onverminderd populair.

Verder vermoed ik dat veel lezers gewoon hun favoriete boeken hebben genoemd, zonder zich af te vragen of die bij elkaar nu wel of niet een juist beeld geven van de Sovjetunie. Opvallend in dit verband was de inzending van Masja Novikova. Zij noemde “allemaal Sovjetboeken” (onder meer drie titels van Leonid Brezjnev), die zeker níet tot haar favoriete behoren: “Ik heb ze nooit gelezen, zelfs toen ik leraar Russische literatuur was op een middelbare school. Mijn leerlingen hoefden deze ook niet te lezen.” Vanwege deze dwarse omschrijving heb ik haar lijstje, hoewel te laat ingeleverd, toch meegeteld.

In het lijstje staan de auteurs met hun aantal vermeldingen, eventueel uitgesplitst naar titels. Soms was men wat vaag (‘Gedichten’). En mogelijk noem ik in enkele gevallen de Russische titel terwijl er een vertaling bestaat. Of omgekeerd, dat ik een Nederlandse titel noem die helemaal niet bestaat. Ik had geen zin om dat steeds uit te zoeken. Auteurs die slechts één keer zijn genoemd (52 in totaal) laat ik onvermeld – ik moet érgens een streep trekken. (Al had ik Fjodor Abramov graag ook een plekje gegund.)

En tot slot: Erg serieus neem ik mijn eigen onderzoekje niet. Ziet u het vooral als een uitgebreide leessuggestie.

AUTEURS MET AANTAL VERMELDINGEN:

Michail Boelgakov: 12

- De meester en Margarita: 7 - Hondehart: 5

Vasili Grossman: 6

- Leven en lot: 5 - Alles stroomt: 1

Anatoli Rybakov: 5

- Kinderen van de Arbat: 2 - 1935 en volgende jaren: 1 - Angst: 1 - Het zware zand: 1

Vladimir Vojnovitsj: 5 - De merkwaardige lotgevallen van soldaat Ivan Tsjonkin: 2 - Avtoportret: 1 - Ivankiade: 1 - Monumentale propaganda: 1

Ilf en Petrov: 4

- De twaalf stoelen: 3 - Het gouden kalf: 1

Venedikt Jerofejev: 4

- Moskou op sterk water

Konstantin Paustovski: 4

“Alles van …”, “Mag zeker niet ontbreken”, enz.

Anatoli Pristavkin: 4

Kaukasus! Kaukasus!

Aleksandr Solzjenitsyn: 4

- In de eerste cirkel: 2

- Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj: 1 - Goelag Archipel: 1

Jevgeni Zamjatin: 4

- Wij: 3 - Verhalen: 1

Graf van Aleksandr Solzjenitsyn - Donskoj klooster, Moskou

Vasili Aksjonov: 3

- Generaties van een winter: 2 - Zvjozdny biljet: 1

Isaak Babel: 3

- Rode ruiterij: 2 - Verhalen uit Odessa: 1

Leonid Brezjnev: 3

- Malaja Zemlja: 1 - Tselina: 1 - Vozrozjdenie: 1

Sergej Dovlatov: 3

- Verhalen

Aleksandr Fadejev: 3

- De jonge garde

Nikolaj Ostrovski: 3

- Hoe het staal gehard werd

Karel van het Reve: 3

- Met twee potten pindakaas naar Moskou - Rusland voor beginners - Siberisch dagboek

Vasili sjoeksjin: 3

- Verhalen

Joelija Vosnesenskaja: 3

- Vrouwendecamerone

Anna Achmatova: 2

- Requiem

Svetlana Aleksijevitsj: 2

- Wij houden van Tsjernobyl: 1 - Secondhand-Zeit: 1

Joseph Brodksy: 2

- Anderhalve kamer: 1 - Gedichten: 1

Marius Broekmeyer: 2

- Het verdriet van Rusland

Daniil Charms: 2

- Verhalen

Varlam Sjalamov: 2

- Berichten uit Kolyma

Topol i Neznansky: 2

- Het Bjelkin manuscript: 1 - Journalist voor Brezjnev: 1

Aleksandr Zinovjev: 2

- De lichtende toekomst: 1 - Homo soveticus: 1

Michail Zosjtsjenko: 2

- Verhalen.

(Een enkele oplettende lezer vraagt zich misschien af: en waar is Jaap ter Haar gebleven? Inderdaad, “Alles van Jaap ter Haar”, werd twee keer genoemd. Maar met titels als Lotje in de dierentuin en Het wereldje van Beer Ligthart, heb ik hem toch maar buiten dit overzicht gehouden.)

(Hier de linkjes naar deel 1, deel 2, deel 3 en deel 4.

Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie? - 4

September 24, 2014 in geschiedenis, literatuur, sovjetunie

Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de USSR? Die vraag stelde ik een aantal weken geleden, 33 lezers reageerden. Enkelen deden dat onder protest. Vooral de beperking van maximaal vijf titels zorgde voor hoofdbrekens en gemopper. Er werd ook gewezen op het ‘scheve’ van een dergelijk ‘onderzoek’: een relatief zeer bescheiden deel van wat er ooit aan Sovjet-literatuur is verschenen, is vertaald. Veel plat socialistisch-realistisch schrijfwerk is daardoor uit het zicht van de Nederlandse lezer gebleven – al werden desondanks meerdere titels uit dit genre genoemd (onder meer Nikolaj Ostrovski: Hoe het staal gehard werd en Aleksandr Volodin: Fabrieksmeisje).

Vier inzendingen (alle van lezeressen) gingen vergezeld van uitgebreide toelichtingen die mijn richtlijn (maximaal 280 tekens) ruimschoots overschreden. Meteen maar mijn excuses: voor plaatsing ontbreekt me de ruimte. Met de regel ‘maximaal vijf titels’ ben ik overigens soepel omgegaan. Eelco den Boer schreef ter afsluiting van zijn inzending: “Dat is meer dan vijf titels, maar het is dan ook een heel groot land”. Waarin hij gelijk heeft. Geen clementie was er voor Erik de Graaf, leraar Duits, die Christoph Hein met Der Tangospieler het overzichtje probeerde binnen te smokkelen. Daarbij voorzag hij – ook niet van gisteren – gemekker, “want dat gaat eigenlijk over de DDR”.

Tegenover de lijstjes met vijf – of soms meer – namen, stonden zeer summiere inzendingen als: "Paustovski mag ook zeker niet ontbreken". Deze zijn netjes meegeteld. Misschien had ik iets duidelijker moeten onderstrepen dat ook boeken over of gebaseerd op literatuur genoemd mochten worden. Dan was een boek als Het verdriet van Rusland van Marius Broekmeyer misschien uitgekomen boven de twee vermeldingen die het nu kreeg.

In dit eerste stukje beperk ik me tot de top van de ‘ranglijst’. Niet verrassend is dat Michail Boelgakov het meest werd genoemd: twaalf keer. Zeven keer betrof dat De Meester en Margarita, vijf keer Hondehart. Evenmin verrassend: de tweede plaats van Vasili Grossman. Vijf keer werd zijn Leven en lot genoemd, één keer Alles stroomt. Vijf keer kwam Vladimir Vojnovitsj voorbij, met Tsjonkin (twee keer), Ivankiade, Monumentale propaganda en Avtoportret. Verrassend vond ik de vijf vermeldingen voor Anatoli Rybakov: Kinderen van de Arbat (twee keer), 1935 en volgende jaren, Angst en Het zware zand. Daarbij moet wel aangetekend worden dat drie van de vijf vermeldingen van één inzender kwamen.

Alle lijstjes zijn geturfd en tellen mee, niet alle lijstjes (“Alles van Jaap ter Haar, Stalin, Teun de Vries”) zijn serieus genomen.

De uitslag van dit onderzoekje vindt u hier.

Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie? - 3

September 11, 2014 in geschiedenis, literatuur, sovjetunie

Anderhalve week geleden stelde ik hier de vraag: Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie? Suggesties zijn nog steeds welkom, maar leest u wel eerst even de simpele spelregels. (De belangrijkste: maximaal vijf titels en geen geschiedenisboeken.)

Inmiddels hebben 24 lezers gereageerd. Een overzichtje volgt binnenkort (gunt u mij daarbij nog even de tijd voor een korte vakantie), maar hier alvast, om in de stemming te blijven, twee lijstjes. Eentje van mijzelf (ik ben tenslotte de hoofdredacteur hier) en eentje van mijn oud-docente Russisch uit Voronezj, Aida Frantsevna, die mij ooit trakteerde op een gebraden speenvarken. Dat zegt betrekkelijk weinig over haar kennis van de Russische literatuur, maar het levert haar af en toe wel voorrang op.

Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie? Het lijstje van Aida Frantsevna, in willekeurige volgorde:

- Jevgeni Zamjatin: Wij

- Valentin Raspoetin: Brand

- Vasili Sjoeksjin: Verhalen

- Vasili Aksjonov – Een Moskouse sage

- Vasili Grossman – Alles stroomt

En mijn lijstje:

- Klaus Mehnert: Über die Russen heute - Was sie lesen, wie sie sind. Invoelend portret van de Sovjetburger als literatuurlezer.

- Vladimir Vojnovitsj: Avtoportret. Van herder, meubelmaker, zweefvlieger in de buitengewesten, tot bouwvakker, baanvakwerker en schrijver in Moskou. Dissident, emigrant, remigrant.

- Lidija Ginzboerg – Kroetoj Marsjroet. Alleen al vanwege de beschrijving van het gevangenentransport per (in Nederland gebouwd) vrachtschip.

- Vasili Sjoeksjin: Verhalen.

- Marius Broekmeyer – Het verdriet van Rusland. Magnum opus van eminent Ruslandkenner. Een portret van het Sovjet-platteland aan de hand van literaire en journalistieke bronnen.

Zoekt u bij de Russische titels zelf even op of er een vertaling van bestaat. En doet u dat ook met de andere publicatiegegevens (ISBN, jaartal, etc.). Zelf vind ik dat erg saai om te doen.

Zoals gezegd: binnenkort meer en wilt u ook nog een lijstje insturen, gaat uw gang. En hier nog een foto van genoemd speenvarken:

Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie? - 2

September 04, 2014 in geschiedenis, literatuur, sovjetunie

Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie?

Die vraag stelde ik in mijn vorige stukje en een aardig aantal lijstjes heb ik inmiddels ontvangen. Met daarop boeken van de ‘usual suspects’ (Solzjenitsyn, Boelgakov, Grossman, Vojnovitsj), maar ook van tal van andere auteurs (Fadejev, Vizbor, Broekmeyer). De diversiteit is opvallend.

Leuk is ook dat sommige inzenders beginnen met vriendelijk gemopper (“belachelijk lastig”, “onzinnig dit”) of met de handen in het haar zitten (“Waar begin je zonder afbreuk te doen aan die hele landmassa?”), om vervolgens toch met een mooi lijstje te komen.

Om een echt aardig overzicht te kunnen maken, moeten ik nog wel meer lijstjes krijgen. Dus, aan de slag en stuur op! Via Facebook, Twitter, e-mail (e.m.hartman@chello.nl) of gewoon onder aan dit stukje.

Nog even de spelregels:

- Noem minimaal twee boeken, maximaal vijf. (Bundels - Verhalen van Zosjtsjenko, bijvoorbeeld - gelden als één titel. Een specifiek verhaal opvoeren mag natuurlijk ook.)

- Alle literaire genres zijn toegestaan. Ook boeken over literatuur of over een schrijver.

- GEEN geschiedschrijving. (Dus, bijvoorbeeld, geen De Fluisteraars van Figes)

- Land van publicatie, origineel of vertaling: maakt niet uit.

- Probeer bij elke titel een korte toelichting te geven, maximaal 280 tekens (een dubbele tweet, inderdaad). Nou vooruit, langer mag ook. En lijstjes zonder toelichting tellen net zo goed mee.

Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie? - 1

September 01, 2014 in geschiedenis, literatuur, sovjetunie

Welke vijf literaire boeken moet je lezen om een goed beeld te krijgen van de Sovjetunie?

Die vraag stelde ik enkele jaren geleden op mijn oude oude blog Rusland veraf en nabij (dat geleidelijk wordt ontsloten – zie het linkje 'Selectie' links in de kantlijn). Dat leverde toen aardig wat lijstjes op, maar tot een afgeronde conclusie, een uitputtend overzicht, kwam het toen niet.

Dit blog heeft een iets uitgebreider publiek, mede dankzij Facebook en Twitter. Daarom stel ik de vraag hier opnieuw.

Stel, je mag vijf boeken noemen die – elk apart of in combinatie met elkaar - een goed beeld geven van de Sovjetunie. Vijf titels, uit de volgende genres: fictie (proza/poëzie), brieven, dagboeken, memoires, (auto)biografieën, reisverslagen. Schone letteren dus, in de ruim zin van het woord. Pure geschiedschrijving sluiten we uit. (Update: Dus, bijvoorbeeld, geen Orlando Figes - die inmiddels al is genoemd.)

Welke boeken zou u noemen? De verhalen van Zosjtsjenko? Sjolochovs Stille Don? Achmatova’s Requiem? De dagboeken van Nagibin? De brieven van Astafjev? Frank Westermans Ingenieurs van de Ziel? Sjalamovs Berichten uit Kolyma? De verzamelde werken van Leonid Brezjnev?

Stuur uw lijstje in! Dat kan als reactie onder dit stukje, per e-mail (e.m.hartman@chello.nl) of via mijn pagina op Facebook.

Een paar spelregels:

- Noem minimaal twee boeken, maximaal vijf
- Land van publicatie, origineel of vertaling: maakt niet uit
- Probeer bij elke titel een korte toelichting te geven, maximaal 280 tekens (een dubbele tweet, inderdaad). Nou vooruit, langer mag ook.
- Het mag anoniem of onder pseudoniem.

Ik zal af en toe lijstjes publiceren en vragen om meer inzendingen. Ook buiten dit blog om. Mijn voorbeeld daarbij is de Duitse Rusland-kenner Klaus Mehnert (1906-1984). Die vroeg bij elke ontmoeting in de USSR, op alle niveaus, steevast naar de favoriete Sovjet-schrijvers. Het leverde een van de leukste boeken op over Sovjet-literatuur: Die Russen heute. Was sie lesen, wie sie sind (1983). Zover reiken mijn ambities niet. Met af en toe wat leuke schrijfstof ben ik al tevreden.

Voor alle duidelijkheid: het gaat niet per se om uw favoriete boeken. Misschien vindt u Hoe het staal gehard werd (Ostrovski, 1954) een verschrikkelijk boek, maar werpt het volgens u wel een heel duidelijk licht op een bepaald aspect van de USSR. Zet u het dan vooral op uw lijstje! Er is ruimte om uw keus te beargumenteren, u hoeft dus niet bang te zijn dat u door Ostrovski te noemen (of de verzamelde werken van Brezjnev), plots wordt aangezien voor een literaire onbenul.

En probeert u iets te maken van uw toelichting! Al is het maar een mooie zin.

De priester die de schrijver dood wenste. Pavel Basinski over Johannes van Kronstadt en Lev Tolstoj.

June 24, 2014 in literatuur, religie

Op 20 december 1883 verschijnt in de Petersburgse krant Novoje Vremja een dankbetuiging ondertekend door zestien personen, gericht aan aartspriester Ioann Sergijev van de Andrejev kathedraal in Kronstadt. De zestien danken hem voor hun genezing van “allerlei ernstige ziekten waarvan medische hulp ons voorheen niet kon verlossen”. En dankzij de gebeden van vader Sergijev zijn enkele van de ondertekenaars ook nog verlost van “zedelijke gebreken, die hen onherroepelijk richting zonde en ondergang voerden.”

De openbare dankbetuiging betekent een keerpunt in het leven van Johannes van Kronstadt (Иоа́нн Кроншта́дтский / Ioann Kronsjtadski). Hij had erdoor in problemen kunnen komen – een lagere geestelijke die als wonderdoener op het schild werd gehesen, dat riekte naar ketterij vermengd met te veel ambitie. Maar vader Johannes geniet dan al de steun van de keizerlijke familie, die haar goedkeuring heeft gehecht aan zijn liefdadigheidswerk, en hij wordt door de geestelijke en wereldlijke autoriteiten met rust gelaten.

Het volk laat Johannes van Kronstadt niet met rust. Hij genoot al enige faam als lokaal weldoener en zijn dagelijkse diensten werden al druk bezocht, maar nu hij bijna officieel tot wonderdoener is uitgeroepen, kan hij niet meer rustig over straat.

Rond dezelfde tijd, aan de andere kant van het maatschappelijke spectrum, maakt Lev Tolstoj een geestelijke crisis door. De schrijvende graaf, die ondanks verwoede pogingen om nader tot het volk te komen nooit loskwam van zijn elitaire milieu, keert zich af van de Russische kerk. Die kerk is voor hem een gekunsteld instituut, vol fabeltjes en rare rituelen, dat de echte omgang van de gelovige met god alleen maar in de weg staat.

Over die twee tegenpolen, Ioann Kronsjtadski en Lev Tolstoj, schreef Pavel Basinski het boek Святой против Льва (Svjatoi protiv Lva). De titel laat zich lastig vertalen, omdat ‘Lev’ niet alleen de voornaam is van Tolstoj, maar ook leeuw betekent. Dus: De Heilige tegen de Leeuw, of: tegen Lev.

Johannes van Kronstadt liet zich niet bepaald lovend uit over Tolstoj, waarmee hij zich de woede op de hals haalde van de liberale intelligentsia. Die beschouwde hem als spreekbuis van het kerkelijke obscurantisme. Johannes wijdde zelfs een boek aan Tolstoj (“Over de zielsvernietigende ketterij van graaf L.N. Tolstoj”), waarin hij de schrijver een “kwaadwillige, moedwillige leugenaar” noemt, “die ze een steen om de nek moesten hangen en daarmee neerlaten in de diepe zee”.

Het boek van Basinski heeft als ondertitel “De geschiedenis van een vijandschap”. Dat wordt niet helemaal waargemaakt. Basinski schreef eerder de prachtige bestseller Лев Толстой: бегство из рая (Lev Tolstoj: vlucht uit de hemel), over de conflicten in de familie-Tolstoj en de uiteindelijke vlucht van de schrijver. Wie opnieuw een dergelijk drama verwacht, komt bedrogen uit. Tolstoj speelt het ‘spel’ niet mee. Hij gunt Johannes van Kronstadt nauwelijks aandacht, en wanneer hij toch wat woorden aan hem wijdt, doet hij dat kalm en beheerst.

Basinski beschrijft de geestelijke ontwikkeling die Johannes van Kronstadt en Tolstoj doormaken. De weg die Tolstoj aflegt naar zijn ‘ketterij’ zit vol bochten en is boeiend, maar daar zijn al eerder boeken over geschreven. Vader Johannes ontwikkelt zich niet als denker, wanneer hij eenmaal de kerkelijke leer aanhangt, is voor hem verder alles duidelijk. Ook in dat opzicht is er geen sprake van een pakkende confrontatie.

De botsing van Tolstoj met de kerk, de rol van zijn volgelingenen die Konstantin Pobedonostsev (vertrouweling van de tsaar en hoofd-procureur van de Heilige Synode) komen uitgebreid aan bod. En wie nader wil kennismaken met de figuur Johannes van Kronstadt, heeft in het boek van Basinski ook een mooie bron, juist omdat Johannes zo scherp contrasteert met Tolstoj. Dat geeft de geestelijke, die in het Westen nauwelijks bekend is, toch extra reliëf. Afkomstig uit zeer verschillende milieus (Johannes stamt uit een simpel boerengezin), groeiden beiden uit tot vooraanstaande personen. Ze hadden volgelingen en aanbidders, werden verafgood en geminacht. Ze waren een baken voor verschillende lagen van de Russische samenleving, die tot op de dag van vandaag weinig met elkaar op hebben.

Het brilletje en de koffer van Tsjechov – Michel Krielaars over de constante contrasten in het Rusland van toen en nu

March 10, 2014 in literatuur

Het gebouwtjel waar Tsjechov De Meeuw schreef

Ooit stond ik op anderhalve meter van de plompe, gebutste koffer waarmee Anton Tsjechov in 1890 zijn verre reis naar Sachalin maakte. Het was op het kleine landgoed Melichovo, in een elegant, aparte bijgebouwtje, waar Tsjechov zijn toneelstuk De Meeuw schreef. Het was een ontroerend moment, waar ik aan moest denken toen ik Michel Krielaars Het brilletje van Tsjechov. Reizen door Rusand opensloeg.

Krielaars – de berichten over zijn boek waren de publicatie ervan vooruitgesneld – was Tsjechov achterna gereisd. Was hij misschien geïnspireerd geraakt door diezelfde koffer? En was hij ook helemaal op Sachalin beland?

Krielaars, voormalig Rusland-correspondent van NRC-Handelsblad, doet in Het brilletje van Tsjechov een poging om het Rusland van nu te duiden aan de hand van de Russische literatuur uit de 19de eeuw. Dat Tsjechov daarbij de hoofdrol krijgt, is begrijpelijk, en niet alleen omdat hij tot Krielaars' favorieten behoort. De schrijver uit Taganrog, wars van gedweep met de Russische ziel, had oog voor het ‘kleine’ leven van de gewone Rus, die zich staande probeert te houden te midden van grote maatschappelijke problemen. Tsjechovs reizen vonden bovendien hun weerslag in zijn verhalen en brieven, waaruit het prachtig citeren is. Krielaars doet dat met liefde en overgave.

Op zoek naar het ‘Tsjechov-gevoel’ van toen en de gewone Rus van nu, reist Krielaars van hot naar her. Taganrog, Pljos, Perm, Tomsk, Vladivostok, Jaroslavl, Koengoer, Jalta, Odessa – met als thuisbasis, zoals ook bij Tsjechov vele jaren het geval was - Moskou. En waar hij ook komt, zijn beroemde voorbeeld ging hem voor.

Krielaars is niet bang voor stellige beweringen (“Naar de hoeren gaan is in Rusland zoiets als boodschappen doen”.) Daar staan tal van meer ‘bezielde’ zinnen tegenover. Zo spreekt hij in Moskou met conservatoriumstudenten, die meteen beginnen over emigratie naar het Westen. En hij reageert: “Dan zijn ze bij mij aan het verkeerde adres, want ik raad dromers altijd aan in Rusland te blijven.”

Krielaars springt soepel heen en weer tussen het Rusland van nu en de wereld die Tsjechov om zich heen zag en beschreef. De kleine ambtenaren waren toen een plaag en zijn dat nog steeds. De intelligentsia leefde in de 19de eeuw in een eigen wereldje, als in een reservaat, en gaat daar vrolijk mee door. De inkijkjes die Krielaars geeft in die aparte, bijna surrealistische wereld, waar de hoge cultuur intens wordt beleefd en het modderige, Middeleeuwse Rusland plots ver weg is, zijn de meest aansprekende van het boek. Het zijn dergelijke contrasten (ze lopen als een rode draad door Krielaars' reisverslag) die Rusland al eeuwen typeren, die het land afstotend en aantrekkelijk maken - en moeilijk te begrijpen.

Krielaars legt die contrasten haarscherp neer, waarbij zijn liefde en afkeer van het land steeds weer van de bladzijden afdruipen. Maar maken zijn tochten in de voetsporen van Tsjechov het huidige Rusland daarmee beter te begrijpen? Nee, niet echt. Wat vooral duidelijk wordt, is dat er sinds de tijd van Tsjechov zo enorm veel hetzelfde is gebleven. Dat Rusland, zoals Krielaars schrijft, “nog altijd vastzit in de modder waarin het al eeuwen eerder was vastgelopen”. Dat is een constatering, geen verklaring.

Krielaars laat het verre Sachalin – begrijpelijk, maar jammer – links liggen. En die koffer die Tsjechov op zijn reis naar het eiland bij zich had? Die ik zag staan in het bijgebouwtje op Melichovo? Dat gebouwtje was net op de dag van Krielaars bezoek aan het landgoed vanwege filmopnames een uurtje niet toegankelijk. Is hij er naderhand toch nog binnen geweest? Hij vermeldt het niet en ik vermoed ook van niet. Want had hij die ontroerende koffer aanschouwd, dan was hij vast alsnog naar Sachalin afgereisd.